Orta Çağ‘ın “Karanlık Çağ” olarak nitelendirilmesi yaygındır fakat özellikle müzik ve edebiyat alanında tam tersi bir süreç söz konusudur.
Orta Çağ Müziği, M.S 6. yüzyıldan Rönesans‘ın etkili olmaya başladığı 15. yüzyıla kadar gelişen bir müzik türüdür. Bu dönem; müzik, kilise ve geleneksel halk müziği olarak iki kola ayrılmış ve klasik batı müziğinin temellerini oluşturmuştur. Kilise müziği, ayinler etrafında dinsel motiflerle şekillenirken halk müziği ise sözlü olarak danslar ve eğlenceler etrafında şekillenmiştir.
Dönemin sosyal ve tarihsel olayları göz önüne alınarak günümüze ulaşan on müziğin derlendiği bu yazıdan keyif almanız dileğiyle, keyifli dinlemeler!
1- Cantigas de Santa Maria
Cantigas de Santa Maria (Santa Maria Şarkıları), Bilge Kral (El Sabio) olarak bilinen Kastilya Kralı 10.Alfonso (1221-1284) döneminde kitap haline getirilen bestelerdir. “Muito faz granderro” Orta Çağ Portekizcesi ile yazılmıştır ve “çok büyük işler yapmak” anlamına gelmektedir. Özellikle Müslüman fetihlerin arttığı bu dönemde 10. Alfonso başta olmak üzere Kastilya Kralları katı dini hükümleri artırmıştı. Şarkı, Kral’ın içki alışkanlığı yüzünden idama mahkûm ettiği Manuela isimli adamın Hz. Meryem sayesinde kurtuluşunu konu alır.
Maanuela, ben fea non sou, ca tenho os olhos tolos,
(Ben Manuela, çirkin değilim ama gözlerim çakırkeyif,)
mas el-rei Dom Afonso, per én me quer matar,
(Ancak Kral Alfonso, beni öldürmek istiyor,)
e levou-me seu mandado, que me levassem a pino,
(Ve emir verdi, bana işkence edip astırmaya,)
per én me dar de martirio, pera nunca mais folgar.
(Daha fazla eğlenmemi engellemek için.)
2- Chevalier, mult estes guariz
Chevalier, mult estes guariz, Orta Çağ Fransa’sında şövalyeler için kullanılan bir tabirdir. “Şövalye, siz güzelce korunuyorsunuz” anlamına gelmektedir. Savaş ve düellolarda yara alan şövalyeleri onurlandırmak için söylenen bu söz, şarkı içerisinde tarihsel bağlamda kullanılmaktadır. 1147-1149 yılları arasında 2. Haçlı seferleri sırasında Fransa Kralı olan 7.Louis‘e (Genç) ithafen yazılmıştır.
Chevalier, mult estes guariz
(Şövalyeler, siz güzelce korunuyorsunuz)
quant Deu a vus fait sa clamur
(çünkü Tanrı sizi çağırıyor)
des Turs e des Amoraviz
(Türkler’e ve Murâbıtlar’a karşı)
ki li unt fait tels deshenors,
(ki onlar ona büyük saygısızlık etmektedirler)
cher a tort unt cez fieuz saisiz!
(Çünkü onlar onun topraklarını haksızca ele geçirdi!)
3- Can Vei La Lauzeta / La Dousa Votz
Can Vei La Lauzeta (Kuşun Şarkısını Duyduğumda), 12. yy.da Fransız Müzisyen Bernard de Ventadorn tarafından yazılmıştır. Şarkı, tabiatı konu alan ilk bestelerden biri olması açısından önemlidir. Bu durum, 12. yy.dan itibaren batı müziğine din dışı konuların şarkılara dahil olduğunu gösterir.
Can vei la lauzeta mover
(Kuşun şarkısını duyduğumda,)
De joi sas alas contral ray
(Sevinci kanatları güneşe doğru açar)
Que s’oblid’ e s’amet e per
(Ve kendini aşka kaptırır)
4- Beata viscera
Beata viscera, Luka İncil’inin 1:46-55 bölümünde yer alan “Magnificant” bölümünde geçen Latince bir terimdir. Terim, Mutlu Gövde anlamına gelmekle birlikte Hz. İsa’yı taşıyan Hz. Meryem‘in beden kutsallığına vurgudur. Orta Çağ sanatında yaygın olarak, Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı taşıdığı tasvirlerde aynı terim yer almaktadır. Şarkıyla birlikte 12. yy.da, Noel’de, Beata viscera söyleme geleneği başlamıştır. Nitekim aynı yüzyılda Avrupa’da Meryem kültünün yükselmeye başlamıştır. Pérotin tarafından yazılan şarkı, ilk kez çoksesli notaların kullanımı gözükmesi bakımından önemlidir.
Legis mosayce
clausa misteria;
nux virge mystice
nature nescia
(Musa’ya verilen kanun ve gizli sırlar;
Bilgisi olmayan doğanın gizemi olan kutsal bakire)
5- Spiritus Sanctus Vivificans
Orta Çağ döneminde Latincenin gücünü gösteren bir diğer eser ise Spiritus Sanctus Vivificans‘dır. Şarkının yazarı olan Hildegard Von Bingen (1098-1179), Orta Çağ’ın önde gelen kadın rahibelerinden biriydi. Hildergard, Orta Çağ’da yaygın olan kadın algısından oldukça farklı bir çizgideydi. İlk kadın bestekarlardan olmakla birlikte kilise müziğine “mistik” unsurları eklemesi bakımından önemlidir. Bu mistik unsurları eklemesinin en önemli sebeplerinden biri, kendisinin Benedikten Tarikatı‘na üye olmasıydı. Tarikat Orta Çağ Avrupası’nın kültürel ve sosyal durumu üzerinde oldukça etkiliydi. Spiritus Sanctus Vivficans, Klasik Orta Çağ kilise müziğinden ayrılarak tarikata dayalı dini müzik geleneğini sembolize eder.
Spiritus Sanctus vivificans vita,
(Canlandıran Kutsal Ruh, hayat verici,
movens omnia, et radix est in omni creatura.
(Her şeyi hareket ettiren, her yaratıkta kök olan bir varlık.)
6- Messe de Nostre Dame: Kyrie
“Messe de Nostre Dame”, 14. yy.da Guillaume de Machaout (1300-1377) tarafından bestelenmiştir. Eser, Klasik Dönem Batı Müziği için tam bir dönüm noktasıdır. Bunun nedeni ise eserin Rönesans dönemi müziğine ait ilk özellikleri taşımasıdır. Bunlardan biri, geleneksel kilise müziğine dönemin halk müziklerinin de eklenmesiydi. Yavaş bir ritim ile başlayıp zamanla ritmi artırması da dönem için ilklerden biridir. Bu müzikal dil özellikle Antonio Vivaldi (1678-1741)’yi etkilemiştir.
Kyrie eleison
(Rabbim, acı bize)
7- Fenice fu’ e vissi
Jacopo da Bologno (1340–1360) tarafından bestelenen “Madrigale” türü besteler 14. yüzyıl İtalya‘sının popüler şarkıları ifade eder. Madrigale türü İtalya’da Rönesans müziğinin gelişmesine öncülük etmiştir. Bunun sebebi Madrigale’lerin şiir ağırlıklı bestelenmesiydi. Özellikle bu durumun Petrarca üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktadır. Popüler halk şarkılarını notalandırarak eserlerin yaygınlaşmasın ve gelişmesini sağladı. Bologno tarafından kullanılan ritim çeşitliliği, bestelerini zenginleştirdi.
Fenice fu’e Vissi (Anka Kuşuydum, Yaşadım) bestesinin önemli bir noktası Heredot‘un eserleri ile Batı’ya tanıtılan Anka Kuşu‘nun (Feniks) 14. yüzyıl İtalya’sında halk şarkıları arasında yer almasıydı.
Fenice fu, e di vita si spense,
(Feniks yaşam doluydu ve öldü)
E poi rinacque ancor più bella;
(Ve daha da güzel yeniden doğdu;)
Così d’amor, che l’anima accese,
(Öyle bir aşk ki, insanı tutuşturan)
La fiamma cresce, e mai non si snella.
(Alev büyür ve asla sönmez.)
8- Lamento Di Tristano
Lamento di Tristano (Tristan’ın Ağıtı), Triston ve İsolde hikayesini konu alan bir İtalyan halk ezgisidir. Tristano’nun ölüm haberini alan İsolde’nin acısını anlatır. Tristan ve İsolde hikayesi Orta Çağ’da Gottfried von Strasburg tarafından yazıya geçirilmiş Kelt kökenli halk hikâyesidir. Bu halk hikâyesi Orta Çağ İtalya’sında eşleri savaşta vefat eden kadınların yaktığı bir ağıttır. Ayrıca Tristan ve İsolde hikayesinin Wagner öncesi ilk yorumlarından biridir.
9- Chant byzantin
Chant Byzantin, Bizans İmparatorluğu döneminde saray ve kilisede kullanılan müziklerdir. Batı Avrupa’da etkin olan müziğin tersine koro halinde değil, vokal olarak icra edilmiştir. Latince değil Yunanca yazılan bu şarkılar Klasik Türk müziğine benzer şekilde makamlar ile okunmaktadır. Batı müziğinin tersine geleneksel halk unsurları müziğe girmemiştir.
Geç Bizans dönemine kadar müzikte ortak bir notalandırma kullanmadığı için günümüze kadar az beste ulaşmıştır. Bunun en büyük nedeni müzik geleneğinin usta-çırak ilişkisi ekseninde ilerlemiş olmasıdır. Bu usta-çırak şeklinde ilerleyen müzik eğitimi Klasik Türk müziğinde de görülmektedir. Bu durum şarkıların ortak bir nota sistemi çerçevesinde notalandırılmasını geciktirmiştir.
Geç Bizans döneminde, nota ile yazıya geçirilen eserler oldukça karmaşık ve değişken bir yapı sergilemiştir.
10- Lamma Bada Yatathana
Lamma Bada Yatathana, Granada Sultanlığı döneminde Endülüs İspanya’sında yazılmış bir şiirdir. Şiirin, Granada emiri 5.Muhammed‘in veziri olan Lisannüddin bin Hatip tarafıdan yazıldığı düşünülmektedir. Konusu “sevgilinin güzelliği”dir. Müveşşah (ispanyolca:Moaxaja) olarak bilinen bir şiir türünde yazılmıştır.
Müveşşahlar, Endülüs halkının içki ve eğlenceye olan düşkünlüğünü göstermektedir. Tür, müzikal forma uygunluğu dolayısıyla bestelenmesi oldukça kolaydır. Şarkının müzikal formu, İspanyol ve Arap kültürü arasındaki kültürel etkileşimleri taşıyan özellikler göstermektedir. Bu süreç içerisinde Kastilya’da “villancico” olarak bilinen şiir türü de ortaya çıkmıştır. Lamma Bada Yatathana, 14. Yüzyıl Endülüs Arap Edebiyatı’nın zirvesini teşkil eder. Şarkı, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da hala popülerdir.
وعدي ويا حيرتــي
(Ey kaderim Ey şaşkınlığım sebebi)
مالي رحيم شـكوتي
(Aşk yüzünden çektiğim acıları kim dindirecek)
في الحب من لوعتـي
(Ve feryadımı kim dinleyecek?)
إلا مليك الجمــال
(Güzelliğin kraliçesinden başka)
Kaynakça
Eco, Umberto, Ortaçağ: Barbarlar, Hıristiyanlar, Müslümanlar, Çev. Leyla Tonguç Basmacı, İstanbul:Alfa, 2014.
Frishkopf, Michael, Federico Spinetti, İslam Kültüründe Müzik, Ses ve Mimari, Çev. Şükrü Atsızelti, İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2023.
İlyasoğlu, Evin, Zaman İçinde Müzik, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1994.
Kolektif, Bizans Şiir Antolojisi, Çev: Siren Çelik, İstanbul:Alfa, 2022.
Mimaroğlu, İlhan, Müzik Tarihi, İstanbul: Varlık, 1999.
