İdeolojiler; mevcut düzenin hızlı değişmesiyle toplum içinde yayılan huzursuzluk süresince kitlelere yol gösteren, aydınların geliştirdiği düşünce yapılarıdır. Dönemin problemi ile şekillenirler ve -izm ile anılırlar. Kavramsal olarak pek yaygın olmayan fakat edebi, dini ve kültürel birçok motifte yer alan -izmlerden “sinkretizmi” birlikte inceleyelim.
Sinkretizm nedir?
Antik Yunanda düşmana karşı Yunanlıların bir araya gelmesine synkrētismos adı verilmiştir. 17. Yüzyılda farklı dini inançların birliğine ithafen İngilizce senkretizm terimi kullanılmaya başlanmıştır. İsa’dan iki bin yıl öncelere dayanan senkretik yaklaşımlar Türkçe ’de ilk kullanımının 1942 yılında olduğu tespit edilmiştir. Süreyya Su, Hurafeler ve Mitler kitabında senkretizmi “Dinsel etkileşim süreçleriyle ilgili bir kavram olan senkretizm, Türkçe’de “bağdaştırmacılık” olarak karşılanmakta ve farklı yaklaşımlara göre değişen anlamlar kazanmaktadır. Genel olarak “karışmış” veya “melez” olanı ifade etmekte ve farklı kültürlere ait bir takım sembol, söylem veya kültlerin yeni bir kültür potasında eritilip yeni bir “almaşık” oluşturması anlamına gelmektedir.” şeklinde açıklamıştır. Bir tanım ile ifade edecek olursak sinkretizm; birbirinden farklı düşünce, inanış ve öğretiyi harmanlayan düşünce sistemidir. Bu harmanlama sonucu iki ya da daha fazla fikirden yeni bir fikir ortaya çıkar.
Sinkretizm örnekleri
Klasik dönemden süregelen bu ideolojinin örnekleri kıyafet, yemek, aksesuar, iletişim araçları gibi günlük hayatımızda birçok noktada karşımıza çıkabilir. Fakat biz ana başlıkları ile Sinkretizmi dini, kültürel ve siyasi olmak üzere üç kategoride inceleyeceğiz.
Sinkretizm teoloji ve dinler tarihi alanlarında çok uzun zamandır yer alan bir terimdir. Bu ideolojinin en belirgin olduğu kategori dini motiflerdir. Hinduizm, Budizm, Bahai dinleri, Nazar inanışı, her şeyin başladığı yasak elma hikayesi, insanın başı sıkışınca yetişen Hızır (a.s) motifi, paskalya tavşanı ve görsel şölen sunan yumurtalarının İsa (a.s)’ın ölümü ve dirilişi ile ilişkisi gibi dinler arası ortak motiflerin sebebinin senkretik düşünce olduğunu söyleyebiliriz.
İslam’da yer alan Hızır (a.s) motifi Hristiyanlıkta Aya Yorgi olarak karşımıza çıkar. Koruyucu Aziz olarak kabul edilen Aziz Georgios ismi ülkemizde Aya Yorgi olarak kullanılır. Aziz Georgios ejderhayı öldürme miti ile günümüze kadar ulaşan bir kahramandır. Bu mitik hikâyeye göre: Ejderha bir krallığın kuzularını yiyerek halkın aç kalmasına sebep olur. Fakirleşen halk bir süre sonra ejderhaya genç kızları kurban etmeye başlar. Böylelikle sıra prensese gelir. Aziz Georgios kralın kızının kurban olarak beklediği yerde, denizden çıkan ejderhayı elindeki mızrakla yaralar ve atı ile ezerek öldürür. Ejderhanın öldürülmesiyle kral, Aziz Georgios’a hediyeler verir. Georgios ise verilen hediyeleri halka dağıtır.
Bu sembolik anlatımda Kral’ın kızının Hristiyanlığı, ejderhanın ise Hristiyanlığın karşısında olan güçleri temsil ettiği kabul edilir. İslâmî kaynaklarda; Aziz Georgios ismi, yeşil adam anlamı taşıyan “Circis ya da Curcis” olarak geçmesi bereketi temsil eden, gittiği yerde yeşillikler açtıran, dara düşenlere yardım eden Hızır (a.s) ile benzetilmektedir. Hızır ve İlyas (Elias) isimlerinin birleştirilmesiyle oluşturulan ve baharın gelişini kutlamak için 6 Mayıs olarak belirlenen Hıdır Ellez ile Aziz Georgios’u diğer adı ile Aya Yorgi’yi anma günü aynı zamandadır.
Eski Hint mitolojisi dünyanın varoluşunu Güneş ile açıklar. Mayalar, Amerikan Kızılderilileri güneş merkezli bir inanca sahiptir. Budizm’in kurucusu Buda güneş soyundandır. Mısır inancında Ra güneş tanrıdır. Antik yunanda Apollon güneş tanrıdır. Bunların hepsi ve sayamadığımız daha nice kesişim noktaları rastlantı değil sinkretik düşüncenin ürünüdür.
Kültürel sinkretizmin örneklerine günlük hayatta sık sık rastlayabiliriz. En basitinden her gün yiyecek tüketiyoruz. Farklı kültürlere ait tarifleri soframızdan eksik etmeyebiliyoruz, her yıl adını ilk kez duyduğumuz sebze ve meyveler ile karşılaşabiliyoruz. Geleneksel soframıza baktığımızda Türklerde Aşure, Ermenilerde Anuş abur olarak karşımıza çıkar. İkisi de bir tür tatlı çorbadır ve bereketi temsil eden ikramlardır. Rumlarda Koliva bir kişinin ölümünün ardından üçüncü, dokuzuncu ve kırkıncı günlerde dağıtılan bir tür susuz aşuredir. Kültürel öğeler günümüzde sosyal medya hesapları, televizyon programları ve bloglar gibi iletişim ağları ile bölgeler arası taşınabilir hale gelmiş durumdadır. Biraz daha eskilere gidersek İpek yolu ve Baharat yolu kendi döneminde sadece ticaret için kullanılmamıştır. Felsefe, Hristiyanlık, Budizm gibi birçok öğe ipekler ve baharatlar ile bölgeden bölgeye taşındı ve gittikleri yerlerde oradaki kültüre göre şekil aldılar, değiştiler. Türk İslam Kültürü, Orta Asya’da Türklerin İslam’ı kabul etmeleriyle başlayan bir süreçle Türk gelenekleri, İslam dininin öğretileri, İran ve Arap kültüründen etkilenerek gelişmiştir. Diller üzerinde de kültürel senkretizmi inceleyebiliriz. Türkçede Arapça, Farsça, İngilizce gibi dillerden alınan fakat telaffuzunu kolaylaştırmak için birkaç ses değişikliği yapılmış kelimelere sıkça rastlarız. İngilizce ise Latince, Fransızca ve Almanca dillerinin harmanlanmasının bir sonucudur. Bu örneklerde kültürel senkretizmin zenginlik ve çeşitlilik sağladığı açık olarak görülmektedir.
Siyasal sinkretizm belli bir ideolojiyi benimsemek yerine sağ ve sol görüşlerinden bir sentez ortaya koyar. Farklı görüşlerden hoşuna giden kısımları alıp geri kalanını atarak iki görüşü de savunabilen “üçüncü bir yol” olarak karşımıza çıkar. Sosyal demokrasi: hem kapitalist hem de sosyalist fikirlerin öğelerinin harmanlanmasından ortaya çıkan siyasi bir görüştür. Aynı şekilde Neo-liberalizm serbest piyasa ekonomisi, özelleştirme ve küreselleşme gibi konuları vurgulayan bir siyasi felsefedir. Neo- liberalizm, klasik liberalizm ve muhafazakâr düşüncelerden bazı öğeleri birleştirerek ortaya çıkmıştır. Arjantin’in yönetiminde yer almış olan Juan Peron’un komünizm ve kapitalizm arasında Peronizm adını verdiği yola girmesi senkretik siyasete örnek verilebilir. Aynı şekilde İngiltere de Tony Blair kendi döneminde hem sağ hem sol partiyi savunarak partiyi başka bir hale taşımları senkretik düşüncenin ürünüdür. Siyasal senkretizm, genellikle siyasetteki kutuplaşmaları aşmak ya da azaltmak ve daha geniş bir kitleye sahip olmak amacıyla kullanılır Sinkretik siyasetin izlediği yol ne kadar kulağa güzel gelse de başarı durumu tartışılır. Bununla birlikte, bazı yaklaşımlar arasında gerçek bir sentez sağlanamadığı için siyasal senkretizm tutarsız ve belirsiz olması ile eleştirilmiştir.
Sonuç olarak Sinkretizm farklı kültürler, dinler ve felsefelerden birleşimler yaparak bir sentez oluşturur. Bu sentez ile daha geniş bir anlayış ve ortak bir kültürel miras oluşturmayı hedeflemiştir. Sinkretik düşünce terim olarak yaygın olmasa da karşımıza çıkan yazınsal ve inançsal birçok motifte yer alıyor. Belirli bir ideolojiyi incelerken, aslında nerelerden neleri topladığını anlamak, doğruyu görmek açısından önemlidir. Sinkretizm etkileşimi temsil ederken farklı olan düşüncelerin, inançların, kültürlerin aslında aynı olduğunu gösterir. Çünkü sinkretik düşünce her şeyi değiştirilebilir ve dönüştürülebilirdir.
Kaynakça
- What is syncretic politics? Wordpress.com, web 18.03.2023
- Su, Süreyya, Hurafeler ve Mitler, Türkiye · İletişim Yayıncılık · 2011
