Dionysos’un Kadın Müritleri: Bakkhalar

Bakkhalar, Dionysos’un kadın müritlerine verilen addır. Şenliklerde, ritüellerde, kendilerinden geçmiş bir şekilde kırlarda dans ederler; tanrı Dionysos’u anarlar. Tanrı için adak adarlar. Hatta bazı metinlerde bu adakları çiğ olarak ilkel yollarla yediklerinden bahsedilir. Bu yazıda şarap, eğlence, zevk tanrısı Dionysos’u ve onun kadın müritlerine, bakkhalara, ışık tutacağız.

Oyun Yazarı Euripides Kimdir?

Euripides, Antik Yunan’ın en önemli dramatistlerinden biridir ve MÖ 480–406 yılları arasında yaşamıştır. Tragedya türünde eserler vermiştir. Euripides’in oyunları, genellikle insan doğasının derinliklerine iner ve tanrılarla insanlar arasındaki ilişkiyi sorgular. Yarattığı karakterleri daha insancıl ve karmaşık bir şekilde tasvir etmesiyle tanınır. Bakkhalar oyunu ise bize tanrı Dionysos’un Thebes kentine dönüşünü ve kent halkının, özellikle de Kral Pentheus’un Dionysos’a karşı gösterdiği direnişi anlatır. Kendini tanrı olarak kabul ettirmenin peşindedir. Pentheus, Dionysos’u bir sahtekar olarak görüp onu reddeder ve böylelikle hazin sonunu hazırlamış olur. Dionysos’un doğasına uygun olarak oyun, hem şarap hem de delilik temasını işler; insanların akıl ve mantıktan sapmalarını sembolize eder.

İki Kez Doğan Tanrı Dionysos

Eser, akıl ve tutku arasındaki çatışmayı, bireysel özgürlüğün ve Tanrıların gücünün sınırlarını sorgular. Dionysos’un Tanrı olarak varlığı, insan aklının ötesindeki güçleri temsil ederken, Pentheus’un akılcı yaklaşımı, salt dünyanın bir yansımasıdır. Euripides, bu çatışmalar aracılığıyla insanın doğasına dair derinlemesine bir inceleme sunar.

Oyundaki karakterin en başında Dionysos gelir. Dionysos, şarap, zevk tanrısıdır. Hem tanrısal hem de insana özgü özellikler taşır; vahşi, tutkulu ve doğaüstü güçleri vardır. Bireylerin özgürleşmesi ve doğayla birleşmelerini amaçlar. Pentheus ise Thebes şehrinin kraldır. Dionysos’u bir tanrı olarak kabul etmez ve halkını, özellikle kadınları, Dionysos’un vahşi ritüellerinden uzak tutmaya çalışır. “Pentheus ismi, Yunanca “penthos” (üzüntü, keder) kelimesinden türetilmiştir.” ( Euripides, Bakkhalar 24). Agave, Pentheus’un annesidir. Dionysos’un etkisi altındaki Bakkhalar’ın liderlerinden biridir. Oyunun ilerleyen bölümlerinde acı bir sonla karşı karşıya kalır. Teiresias, Thebes halkının bilge kahinidir ve Dionysos’a saygı gösteren karakterlerden biridir. Bakkhalar, Thebes kentindeki kadınlar olup, Dionysos’un etkisiyle doğayla bütünleşmiş ve vahşi bir şekilde davranan figürlerdir. Şimdi de Dionysos’un zorluklarla dolu doğum hikayesine bakalım.

Dionysos‘un doğum hikayesi acı doludur. Zeus’un Semele adınada ölümlü bir kadınla birlikte olması sonucu doğar. Semele, Zeus’un gerçekte formunda görünmesini ister ve Zeus bu isteği yerine getirir. Bunun sonucunda Semele korkudan yanarak ölür. Zeus da karnındaki bebeği alıp baldırına yerleştir. Orada büyür ve en sonunda dünyaya tekrar gelir. Bu yüzden Tanrı Dionysos’un adı “dithürambos” iki kez doğan olarak literatüre geçer. “Dionysos “Bromios” adıyla da anılmaktadır. Aynı zamanda ona “liber” de denmektedir. “O özgürdür, özgürleticidir. Üzümün ezilmişliği, kadının ezilmişliğidir. Bu nedenle Dionysos kültü kadınlar tarafından erikleşen bedenlerinde ritleşir. Tanrısal coşkuyu mahzenlerden çıkarırlar.” (Özcan, Euripides’in “Bakkhalar” Oyununda Kadının Dionizik İmgeleri Üzerine Bir İnceleme 5). Peki, Dionysos Yunan dünyasında nasıl tasvir edilir?

Saçları uzun ve genellikle genç olarak imgelenir. Dionysos ne kadın ne erkektir. Cinsiyet kalıplarının içine girmez. Oyundaki şu cümle önemlidir: “Saçlarımı Tanrı için uzatıyorum.” (Euripides, Bakkhalar 50). Uzun saç bilgeliği temsil eder. Bilgeliğini, tanrısal gücünü; müritlerine şarabından içirerek iletir. Bu sayede kendinden geçen kadınlar, bakkhalar, onun için dans eder; şenlikler düzenler. Euripides’in bu oyununda Dionysos’u bir tek form olarak görmeyiz. O her yerdedir. “O istediği gibi, olduğu gibi olandır. Emreden değil.” (Euripides Bakkhalar 48). Oyunda adeta bir yansıma, bir imge olarak gözükür. Kendisine tapınanları, adeta kendi imgesine dönüştürür. Dionysos geldiğinde dünya; bilincini, benliğini kaybeder. “O sınırların, koyulmuş kuralların tam karşısındadır. Dionysos mevsim geçişlerini, büyümenin, doğanın akışının bir izlenimidir.” (Versény, Dionysus and Tragedy 84).

Bakkhalar ve Dionysos

Euripides‘in Bakkhalar eseri, Yunan tragedyasının önemli bir örneğidir ve insan doğası, akıl, inançlar ve Tanrılar arasındaki ilişkileri sorgular. Eserin ana konusu, Dionysos’un Tanrı olarak kabul edilmemesi ve kendisini reddeden Thebes halkına karşı öcünü almasıdır.

“Annesi boğazlayacak onu. Sonda öğrenecek Zeus’un oğlu Dionysos’un bir tanrı olduğunu.” ( Euiripides, Bakkhalar 66).

Bakkhalar‘ın rolü kadınların toplumsal hayatta oynadıkları rolü sorgular. Kadınların, Dionysos’un kutlamalarında ve vahşi ritüellerinde güçlü bir yer tutması, ataerkil toplumun eleştirisi olarak görebiliriz.

“Grekçe yazılmış olan tragedyada kadının bir “aletheia” varlığı olduğu vurgulanmak istenir. Lethe (unutma) kelimesinin “-a” olumsuzluk ön ekiyle olumsuzlanması yoluyla oluşturulmuştur. Unutulmuş, saklanmış olanın açığa çıkarılması anlamına gelir.” (Özcan, Euripides’in “Bakkhalar” Oyununda Kadının Dionizik İmgeleri Üzerine Bir İnceleme 3).

Yunan oyun yazarı Euripides’in Bakkhalar (Bacchus) adlı oyununda Dionysos, Thebes kentine geldiğinde kral Pentheus‘a vatanının Tmolus şehri olduğunu söyler: “Ben Tmolus’luyum. Benim vatanım Lidya’dır.” (Euripides, Bakkhalar 35). Tmolus, bugünkü Türkiyede’ki Bozdağlar olarak bilinen bölgenin adıdır. İzmir, Manisa, Aydın illerini kapsamaktadır. Kendini Pentheus’a tanıtır ancak beklediği saygınlığı göremediği için Dionysos; Thebes kralı Pentheus’a, akıllıca bir oyun oynamaya karar verir: Şehirdeki kadınları, Pentheus’un annesi Agave de dahil, şarabın büyüsüyle kendilerinden geçmelerini sağlar. Bu kadınlar, kırlarda Dionysos şenlikleri düzenlerler; çıplak ayakla, sırtlarında postlarla, saçlarında taçlarla dağlara bayırlara çıkarlar ve davullar eşliğinde dans etmeye başlarlar. Bu dans ritmik ve adeta doğayla bir olma dansıdır. Davulun ritmiyle dünyadan kendilerini soyutlarlar.

Pentheus’un Cezası

Pentheus, bu ritüelleri yasaklar ve kadınları hapise attırır. Ancak bu tutsaklık çok uzun sürmez. Dionysos’un kudretiyle, kadınlar hapisaneden çıkıverirler. Kral kiminle karşı karşıya olduğunu böylelikle anlar fakat çok geçtir. Dionysos, Pentheus’a kadınları nasıl yakalayabileceği konusunda akıl verir. Krala, kadın kılığına girmesini söyler. Bakkhalar’ın ritüeli sırasında aralarına sızıp onları yakalayacaktır. Tanrı’nın bu planı kurnazcadır. Kadın kılığına giren Pentheus, bakkhaların yanına gittiğinde onları kendinden geçmiş bir şekilde dans ederlerken görür. Kralın annesi Agave, o ruh haliyle oğlunu orada öldürür. Agave kendine geldiğinde ne yaptığının farkına varır. Dionysos böylelikle amacına ulaşır. Kendisine karşı gelmenin, saygısızlığın bedelini onlara bu şekilde ödetir.

Kaynakça