Gürcü alfabesi günümüzde kullanılan en eski alfabelerden biridir. M.Ö 4. yüzyıla varan tarihi ile Gürcü alfabesini geliştiren kişi kral 1. Parnavaz’dır. Dağıstan bölgesinde Avarlar tarafından Avar dilini yazmak için kullanılmış olup Güney dillerinin yazımında kullanılmıştır.
Gürcü Alfabesi Tarihi Gelişimi
Güney Kafkas dillerinin yazımında kullanılan Gürcü alfabesi 1040 ve 1950 yılları arasında Osetçe ve Abhazca‘nın yazımında kullanılmıştır. M.Ö 4.yüzyıl ve M.S 3.yüzyıl alfabenin geliştirildiği tarihler olarak kabul edilmektedir. Eski çağlardan bu yana kültürel boyutta buluşma noktası olan Gürcistan, farklı halkların kültür, dil ve lehçelerini coğrafyasında ağırlamış olup bunun sonucunda da farklı yazı sistemlerine ev sahipliği yapmıştır.
Kartlis Tshovreba kroniklerine göre Gürcü alfabesini oluşturan kişi I. Parnavaz’dır. M.Ö. 4. asırda 1.Parnavaz, dağınık yaşayan Gürcü topluluklarını birleştirerek başkenti Mtsheta şehri olan “Kartli” yani İberya Krallığını’nı kurarak Gürcüce’yi devletin resmi dili ilan etti ve ilk Gürcü alfabesini oluşturan hükümdar olarak ismini tarihe yazdırdı.
Yazı Biçimlerinin Tarihi Gelişimi
Tarihsel sıra ile baktığımızda Parnavaz döneminden kalan birinci yazı biçimi; Mrgvlovani (İ.Ö. 3.yy), ikinci yazı biçimi; Nushuri (9.yy) ve Üçüncü yazı biçimi; Mhedruli (11. yy)’dır.
Mrgvlovani yazı biçimi zamanla kendini yazı başlıklarında göstermiş olup, ”harf” anlamına gelen ”aso” ve ”asıl,baş” anlamına gelen ”mtavari” kelimelerinden oluşan ”Asomtavruli” adıyla anılmıştır. En son görüldüğü tarih ise 11.yy metinlerine rast gelmektedir. Asomtavruli yazı biçimi örneği aşağıda ki şemada gösterildiği gibidir;
| Asomtavruli harfler | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ⴀ | Ⴁ | Ⴂ | Ⴃ | Ⴄ | Ⴅ | Ⴆ | Ⴡ | Ⴇ | Ⴈ | Ⴉ | Ⴊ | Ⴋ | Ⴌ |
| Ⴢ | Ⴍ | Ⴎ | Ⴏ | Ⴐ | Ⴑ | Ⴒ | Ⴣ | ႭჃ, Ⴓ | Ⴔ | Ⴕ | Ⴖ | Ⴗ | Ⴘ |
| Ⴙ | Ⴚ | Ⴛ | Ⴜ | Ⴝ | Ⴞ | Ⴤ | Ⴟ | Ⴠ | Ⴥ | ||||
Nushuri yazı sistemi ilk olarak 9. yüzyılda kullanılmaya başlanmış zamanla dini ve bilimsel metinler için kullanılmıştır. Bugün hala kiliselerde gündelik ve ayin metinlerinde kullanılmaya devam etmektedir. Nushuri yazı biçimi örneği aşağıda ki şemada gösterildiği gibidir;
| Nushuri harfler | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ⴀ | ⴁ | ⴂ | ⴃ | ⴄ | ⴅ | ⴆ | ⴡ | ⴇ | ⴈ | ⴉ | ⴊ | ⴋ | ⴌ |
| ⴢ | ⴍ | ⴎ | ⴏ | ⴐ | ⴑ | ⴒ | ⴣ | ⴍⴣ, ⴓ | ⴔ | ⴕ | ⴖ | ⴗ | ⴘ |
| ⴙ | ⴚ | ⴛ | ⴜ | ⴝ | ⴞ | ⴤ | ⴟ | ⴠ | ⴥ | ||||
Mhedruli yazı biçimi ise 10.yüzyılda kullanılmaya başlanıp, dinsel ve bilimsel alanların dışında kalan bölümler, resmi ve askeri yazışmalar için kullanılmıştır. Mhedruli yazı biçimi örneği şemada gösterildiği gibidir;
| Mhedruli harfler | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ა | ბ | გ | დ | ე | ვ | ზ | ჱ | თ | ი | კ | ლ | მ | ნ | |
| ჲ | ო | პ | ჟ | რ | ს | ტ | ჳ | უ | ფ | ქ | ღ | ყ | შ | |
| ჩ | ც | ძ | წ | ჭ | ხ | ჴ | ჯ | ჰ | ჵ | ჶ | ჷ | ჺ | ჸ | ჹ |
Eski Gürcü alfabesinde 38 harf bulunurken 19.yüzyıda alfabeye getirilen basitleştirme gereksinimi ile günümüz alfabe şekli ortaya çıkmıştır. Böylece günümüz beşi sesli 33 harflik, yazıldığı gibi okunan ve fonem sisteme sahip olan alfabe oluşturulmustur. Marglovani sistemine nazaran günümüz yazı biçimlerinin yazım şekilleri kolaylaştırılıp giderek geliştirildi. Alfabede oluşan bu değişikliklere rağmen dilde bir değişiklik olmamış, bu durum antik kalıntıları günümüzde dahi anlaşılır hale getirmiştir.
Antik Gürcistan Edebiyatı Örnekleri
Gürcü edebiyatının en eski metinleri ise 5. yüzyıla tarihlenmektedir. İçinde ayrıca bir İncil çevirisinin de bulunduğu bu antik edebi metnin ismi; Şuşanikis Martviloba (Şuşanikis Tsameba) olup ondan daha eski metinler günümüze ulaşmamıştır. Biraz daha geç bir dönemde Evstati Mtshetelis Martviloba adlı metin yazılmış ve bunu pek çok yeni metin izlemiştir.
Antik Gürcü Yazı Kalıntıları
Gürcü alfabesi ile yazılan en eski metinler İS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Bu en eski yazılı belge, Filistin’deki Gürcü manastırında mozaikle çevrelenmiş biçimde Mrglovani alfabesiyle yazılmış dört Gürcü yazıtıdır. Bu yazıtlar arkeolog Virgilio Canio Corbo tarafından 1952’de Yahudi Çölü’nde, Birü’l-Kutt yakınlarındaki kazı çalışmalarında gün yüzüne çıkarılmıştır. İki yazıt, MS 430’a ve üçüncüsü de MS 532’ye tarihlendirilmiştir. Birü’l-Kutt yazıtları, Gürcistan’da bulunan ve yine Asomtavruli ile yazılmış Bolnisi yazıtlarından yaklaşık altmış yıl daha eskidir. Yazıtlar, Kudüs’teki Terra Sanctum Müzesi‘nde muhafaza edilmektedir.
Gürcüstan Bolnisi manastırında ”Asomtavruli” yazısıyla yazılmış yazıtlar da kayıtlara geçmiştir. Bu yazıtların tarihi 493/494 yılı olarak belirlenmiştir. 5-6. yüzyıllardan kalma başka yazıtlar da günümüze ulaşmıştır. Bunların arasında 6-7. yüzyıllara ait Mtsheta Cvari Kilisesi’nde ki yazıtlar yer almaktadır.
Nasıra ve Sina’daki Gürcü Yazıtları
Nasıra ve Sina Dağı’nda, bulunan kutsal topraklara giden Gürcü hacılar tarafından antik Asomtavruli alfabesiyle yazılmış eski Grafiti yazıtlarıdır. Arkeolojik araştırmalar, 1955’ten 1960’a kadar arkeolog Bellarmino Bagatti’nin rehberliğinde yürütülmüştür.
Gürcü buluntuları, Gürcü tarihçi ve dilbilimci Zaza Aleksidze tarafından da incelenmiş ve yayımlanmıştır. Bütün bu eserler Beşaret Rum Ortodoks Kilisesi yanındaki Fransisken Müzesi‘nde korunmaktadır. Yahudiye Çölü’nde bulunan Gürcüce ”Bir El Qutt” yazıtları ile birlikte bu grafiti yazıtları, günümüze ulaşan Gürcüce yazıtların en eskilerindendir.
Kaynakça
- ”Gürcü Alfabesi’nin Kısa Tarihi” jshsr.Web. 08.10.202 (Uluslararası Sosyal Ve Beşeri Bilimler Dergisi)
- ”Gürcü Alfabesi Ne Zaman Ortaya Çıkmıştır” alfabesi.com.Web.07.07.2024
