Sosyal medya kullanıcılarının çeşitli sosyal medya platformlarında aktif roller aldığı ve sosyal medyanın oldukça yaygın kullanıldığı bir dönemin içerisinde yaşamaktayız. Bireyler sosyal medya aracılığıyla haberleşme, sosyalleşme ve bilgiye ulaşma gibi etkinliklerini gerçekleştirirken artık kişisel hesaplarını bilgi paylaşma aracı, haber kaynağı olarak da kullanmaktadırlar. Ancak kullanıcılar tarafından denetimden ve kontrolden geçmeyen bilgi paylaşımları, olumlu etkilerinin yanı sıra dezenformasyon özelliği de göstermekte ve şiddetli sonuçlar doğurmaktadır.
Dezenformasyon Nedir?
Dezenformasyon; belirli amaçlar doğrultusunda bilerek yanlış ve aldatıcı bilgiyi yayma hareketidir. Dezenformasyon, herhangi bir bireyi, toplumu veya devleti örselemek ve daha önceden hali hazırda belirlenmiş bir hedef maksadıyla yapılmaktadır. Üretilen ve yayılan bu yanlış bilgiler; gerçekmişçesine sunulur ve bireyleri, toplumları yönlendirme özelliği taşır. Haber siteleri ve çeşitli iletişim ortamlarının dışında da gerçekleştirilen dezenformasyona günümüzde daha çok sosyal medya aracılığıyla yoğun şekilde maruz kalınmaktadır. Güçlü bir propaganda aracı olarak kullanılan dezenformasyon, kara propaganda biçiminde de adlandırılmaktadır. Çeşitli dezenformasyon şekilleri mevcuttur; direkt olarak yanlış bir bilgiyi ortaya atmak, gerçek bilginin içerisine yanlış bilgiyi karıştırmak veya doğru bilgiyi sanki tamamı oymuşçasına eksilterek sunmak bunlardan bazılarıdır.
Dezenformasyon ile birlikte bir kavramsallaştırma daha karşımıza çıkar: Misenformasyon. Misenformasyon, yanıltıcı ve yanlış bilgi yaymayı ifade etmektedir. Peki dezenformasyon ile misenformasyon arasındaki fark nedir? İki kavram da yanlış bilgi yaymak anlamına gelse de dezenformasyon kasıtlı ve belirli bir amaç doğrultusunda yapılırken misenformasyonda herhangi bir kasıt veya art niyetli amaç yoktur. Misenformasyonda kişi veya kurum yanlış bir bilgiyi doğru olduğuna inanarak paylaşır.
Dezenformasyonun Tarihçesi
Günümüzde oldukça sıklıkla uygulandığı gözlemlenen ve büyük tehditler oluşturan dezenformasyonun geçmişine bakmakta fayda vardır. Dezenformasyon eyleminin temelinde yer alan yalan kavramından hareket edecek olursak; tarihsel perdede yalanın ve bilerek yanlışa yöneltmenin insanlık tarihi kadar geriye gidebildiğini söylemek mümkündür. Bildiğimiz ve öğrendiğimiz tarihsel olayların arkasında manipülasyon ve dezenformasyon ikilisini birlikte görmek mümkündür.
Roma İmparatorluğu döneminde düşman psikolojisini etkilemek maksadıyla yanlış bilgi yayılması, Truva Savaşı sırasında kullanılan Truva Atı Antik Çağ‘daki uygulanan dezenformasyona örnek oluşturabilir. Orta Çağ‘da iktidar çekişmelerinde ve dini mücadeleler de örnek olarak karşımıza çıkar. Sanayi Devrimi’yle birlikte bu eylemin şiddetlenişinden artık bilginin daha hızlı yayılımından bahsetmek mümkündür. Bu dönemde; kasıtlı yanlış bilgiye yönlendirmenin, gelişmeler dolayısıyla, stratejik bir araç olarak kullanımı da oldukça artmıştır. İkinci Dünya Savaşı dönemimde ise dezenformasyon ciddi bir savaş propagandası destekçisi ve askeri taktik olarak kullanılmıştır. Sovyetler Birliği ve Nazi Almanya’sı bize oldukça şiddetli dezenformasyon örnekleri sunmaktadır. Özellikle Sovyetler Birliği‘nin Soğuk Savaş döneminde bozuk harita yayması örneği iyi bir gösterge oluşturmaktadır. Bunlar gibi tarihsel olaylar, dezenformasyonun siyaset ile ilişkisini gözlemlemek noktasında da bizi aydınlatacaktır.
Günümüzde ise dijital iletişim araçlarının ortaya çıkması, teknolojinin gelişmesi ve sosyal medyanın kullanımının artması gibi gelişmeler dolayısıyla dezenformasyon yayılımı ciddi olarak artış göstermiştir. Sosyal medya kullanıcıları teknolojik gelişmelerle birlikte artık pasif konumlarını geride bırakıp aktif hale gelmişler ve çeşitli paylaşımlar, etkileşimler oluşturabildikleri bir konuma erişmişlerdir. Bu durum, güncel olarak kontrol edilemez ve bir akış halini alan yanlış bilgi yayılımını oldukça desteklemektedir.
Dezenformasyon ve Sosyal Medya
İnternetin bilgiye kolay erişim noktasında getirmiş olduğu çarpıcı yeniliklerin devamında sosyal medya ile pasif konum ortadan kalkmış, kullanıcılar paylaşım yapabilir ve birbirleriyle etkileşime girebilir hale gelmişlerdir. Bireyler artık sosyalleşme, haberleşmenin yanında fikir beyan etme, bilgi aktarma, örgütlenme, inançları ve fikirleri çerçevesinde gruplaşma imkanları bulmuşlardır. Sosyal medyada herhangi bir standarda ve kurala sahip olmayan bilgi paylaşma işlevi, kullanıcılara paylaşımları konusunda serbestlik vermekte ve kişisel hesapların birer haber kaynaklarına dönüşmelerine önayak olmaktadır. Çeşitli kullanıcılar tarafından paylaşılan denetimsiz ve kontrolsüz bilgiler, kullanıcının sadece takipçileriyle paylaşmış olması durumunda bile etkileşim yoluyla beklenmedik görüntülenmeler alabilmekte ve büyük kitlelere ulaşabilmektedir. Etkileşime ve popülerliğe olan rağbet dolayısıyla da artık paylaşılan bilgiler saf bilgiler değildir. Bu bilgiler kurgulanmış ve talep edilebilir çerçevede tüketilebilecek içerikler haline getirilmişlerdir.
Dezenformasyonu sadece bireyler değil; siyasetçiler, büyük şirketler de rakiplerine karşı bir araç olarak kullanmıştır ve kullanmaktadır. Üzerinde oynanmış videolar, çarpıtılmış fotoğraflar ve uydurma hikayelerle dezenformasyon neredeyse bir silaha dönüştürülmüştür. Özellikle siyasetçiler halkı yönlendirmek adına, manipülatif bir duruşla yanlış bilgi yayarak kullanıcıların zihinleri bulandırabilir ve gerçeklik idrakını değiştirebilir hale gelmişlerdir. Kullanıcılar artık derin bir enformasyon havuzu olan sosyal medyada dezonformasyonu ayırt edemez durumda olmalarının yanında güvensizlik ve korku gibi duygular içerisindedirler. Dezenformasyon mağduru olan kimseler de çeşitli noktalarda zarar görürler.
Dezenformasyonun Psikolojik ve Sosyolojik Etkileri
Psikolojik Etkileri
Bireyler yanlış bilgiden dolayı güven kaybı yaşayabilirler. Devamlı yanlış ve yanıltıcı bilgilerle karşılaşan kişiler, bilgi kaynaklarına güvenemez hale gelebilirler. Sadece bilgi kaynaklarına değil, kişilere ve topluma karşıda bir güven kaybı gerçekleşebilir. Bireyler aynı zamanda bir korku hali içerisine girebilirler; özellikle toplumsal felaketler, sağlık, güvenlik ve ekonomi gibi mühim noktalarda yanlış bilgiler yayıldığında bu duygu şiddetlenebilir.
Dezenformasyonla gerçek olmayan krizlerin duyurulması bireylerin psikolojilerini olumsuz etkileyebilir ve devamlı bir korku hali içerisine girebilirler. Yanlış bilgilere inanış ve güven dolayısıyla yanlış tercihlerde bulunulabilir. Örneğin, Covid-19‘un patlak verdiği ilk dönemde maskenin takılmaması gerektiğine ve zarar oluşturabileceğine dair yayılan yanlış bilgi dolayısıyla insanlar maske kullanmayı reddetmişlerdi. Dezenformasyon aynı zamanda bireylerin gerçeklik algısı üzerinde de olumsuz etkide bulunabilir, çeşitli kaynakların çelişkili bilgilerinden kaynaklı kafa karışıklığı içerisine de girebilirler.
Sosyolojik Etkileri
Dezenformasyon, toplumsal gruplar arasındaki fikir ayrılıklarını derinleştirebilir. Yanlış bilgiler, gruplar arasındaki toplumsal kutuplaşmayı körükleyebilir. Sosyal gruplar arasında çatışmaya sebep olabilir ve rakipleri düşmanlaştırabilir. Böyle bir durum, karşılıklı suçlamalarla ve saldırganlıklarla sonuçlanabilir. Dezenformasyon toplumda bir kargaşa yaratabilir yani yanlış bilgi dolayısıyla yanlış anlamalar söz konusu olabilir; özellikle politik bir durum söz konusuysa halk hareketlenebilir, eylemler yapılabilir ve böylelikle toplum içerisindeki düzen bozulabilir.
Dezenformasyon kasıtlı bir şekilde yanlış bilgi yayma eylemidir. İnsanlık tarihi kadar bir geçmişe sahip olan yalan söylemek ve doğruyu saptırmak; kitle iletişim araçları, teknolojinin gelişmesi ve sosyal medya gibi etmenler dolayısıyla şiddetlenmiş ve etkisi daha da artmıştır. Dezenformasyon günümüzün çok ciddi problemlerinden biridir, şiddetli psikolojik ve sosyolojik etkilere sahiptir. Yanlış bilgiye karşı daha dikkatli ve ayırt edebilir olmak günümüz şartlarında oldukça önemlidir.
Kaynakça
Erkan, Gülsüm ve Ayhan, Ahmet. “Siyasal İletişimde Dezenformasyon ve Sosyal Medya: Bir Doğrulama Platformu Olarak Teyit.Org.” Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi 29. Özel Sayısı (2018): 202-223.
Kobak, Kadriye ve Soğukdere, Şuheda. “Sosyal Medyadaki Dezenformasyon: 2021 Türkiye Orman Yangınları Örneği.” Uluslararası Medya ve İletişim Araştırmaları Hakemli Dergisi 4.2 (2021): 167-189.
Ertem, Yusuf Erhan. “SOSYAL MEDYADA DEZENFORMASYON”. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, 2019.
Kapak görseli: Web.
