İsmet Paşa adıyla bildiğimiz Mustafa İsmet, 24 Eylül 1884 yılında İzmir’de doğmuştur. 1934 yılında İnönü savaşlarındaki başarılarından dolayı İnönü soyadını almıştır. İlk öğrenimini ailesinin İzmir’den Sivas’a taşınmasıyla Sivas’ta tamamlamıştır. Ardından 1895 yılında Sivas Mülkiye İdadisi’ne kayıt olmuş fakat daha sonra Sivas Askeri Rüştiye’sine geçmiştir. 1896 yılında da Sivas Askeri Rüştiye’sinden mezun olmuştur. Şubat 1901’de girdiği Mühendishane-i Berr-i Hümâyun’dan Eylül 1903’de topçu teğmeni olarak mezun olmuştur. Eylül 1906’da Erkân-ı Harbiye Mektebi’ni Kurmay Yüzbaşı olarak bitirmiştir.
Edirne’de Kurmay Yüzbaşı olarak stajını tamamladıktan sonra 1908 yılında ordudaki ilk görevi olan 31 Mart İsyanı‘nı bastırmak üzere Harekat Ordusu‘nda görevlendirilmiştir. 1910 yılında 4. Kolordu Kurmayı, 1911 yılında Yemen Kuvayi Mürettebe Komutanlığı Kurmayı, 1912 yılında Binbaşı Rütbesine terfi ederek Yemen Kuva-yi Umumîye Komutanlığı Kurmay Başkanlığı görevlerinde bulunmuştur. Balkan Harbi’nin çıkması üzerine İstanbul’a çağırılmış, 8-29 Eylül 1913’te Bulgar delegeleri ile İstanbul’da Barış görüşmeleri için görevlendirilmiştir. 1912-1913 yıllarında Balkan Savaşlarında etkin rol oynamıştır. 16 Ağustos 1915’te ise Gümüş Harp Liyakat Madalyası kazanmıştır.
Milli Mücadele Yılları
1. Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Kolordu Komutanı olarak görev almıştır. 12 Aralık 1916’da Kafkas Cephesindeki yararlıkları nedeniyle Altın Harp Madalyası almıştır. Mayıs 1917’de Filistin cephesinde görevlendirilmiştir. 24 Ekim 1918 yılında Harbiye Nezareti Müsteşarlığı’na atanmış, 22 Kasım’a kadar bu görevde kalmıştır. 4 Ağustos 1919’da Kolordu Komutanı olarak Askeri Şura üyeliği ve Muamelatı Umumiye müdürlüğüne atanmış 8 gün sonra görevinden alınmıştır. 8 Ocak 1920’de ilk defa Anadolu’ya geçmiştir. (Ankara) Fevzi Paşa’nın daveti üzerine İstanbul’a dönmüş, 16 Mart 1920’de İstanbul’un işgal edilmesiyle tekrar Anadolu’ya geçmiştir.
İstanbul İle bütün bağlarını koparan İnönü, 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla Edirne Milletvekili olarak Meclis’e girmiştir. 6 Haziran 1920’de İstanbul Hükümeti tarafından idam cezasına çarptırılmıştır. 3 Mayıs 1920’de Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Vekilliğine (Genelkurmay Başkanlığı) getirilmiştir. Kasım 1920’de Garp (Batı) Cephesi komutanlığına atanmış, Çerkez Ethem kuvvetlerine karşı başarı göstererek Ocak 1921’de 1. İnönü Savaşı’nı kazanmış ardından Tuğgeneralliğe yükselmiştir. Nisan 1921’de 2. İnönü Savaşı’nı da kazanmıştır. Fevzi Çakmak’ın Genelkurmay Başkanlığına getirilmesi ile İnönü’nün bu görevi son bulmuştur.
Büyük Taarruz’da göstermiş olduğu başarılardan dolayı Ferîk (Korgeneral) rütbesine yükselmiştir. 9 Eylül 1922’de İzmir’in Yunan işgalinden kurtarılmasıyla beraber Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, ateşkes görüşmeleri için İsmet Paşa’yı Mudanya’ya göndermiştir. 03-11 Ekim tarihleri arasında Mudanya’da mütareke görüşmelerini sürdürmüş ve antlaşmayı imzalamıştır. 26 Ekim 1922’de Edirne Milletvekili olarak Dışişleri Başkanı olmuş ve Lozan Konferansı’na Heyet Başkanı olarak katılmıştır. 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması Heyet Başkanı olarak İsmet Paşa imzalamıştır.
Başbakanlık Yılları
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle beraber 30 Ekim 1923’te İlk hükümet kurulmuştur. Hükümetin ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı İsmet Paşa olmuştur. Aynı zamanda Cumhuriyet Halk Fırkası Genel Başkan Vekilliği görevini de yürütmüştür. 20 Kasım 1924’de Başbakanlıktan ayrılmış, 5 Mart 1925’te ikinci defa Başbakan olmuştur. 25 Ekim 1937’de kendi isteği ile emekliye ayrılmıştır. İsmet İnönü’nün Başbakanlığında Cumhuriyet’in ilk devrimleri gerçekleşmiştir.
Yaptığı devrimler ise şöyledir:
3 Mart 1924 ‘de kabul edilen ‘3’ ayrı yasa ile; halifelik kaldırılmıştır
Öğretimin Birleştirilmesi ( Tevhid-i tedrisat ) kabul edilmiştir,
Şer’iye ve Evkaf ile Erkan-ı Harbiye- i Umumiye ( Genel Kurmay ) Bakanlıkları kaldırılmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İlk Anayasa’sı 20 Nisan 1924’de İsmet İnönü Başbakanlığında kabul edilmiştir.
6 Mart 1925’te Takrir-i Sükun Kanunu’nu çıkartarak İstiklal Mahkemeleri’ni tekrar açmış ve Şeyh Sait isyanı kısa sürede bastırmıştır. Bu kanun ile Tüm muhalefet partilerini ve gazeteleri kapatmıştır.
25 Kasım 1925’te 671 sayılı yasa ile Şapka İktisası Hakkında Kanun çıkarmıştır,
30 Kasım 1925’te 677 sayılı yasa ile Tekke ve Zaviyelerle Türbeleri kapatmıştır,
17 Şubat 1926’da 743 Sayılı Türk Medeni Kanunu,
20 Mayıs 1928’de Uluslararası rakamların Kabulüne ilişkin 1228 sayılı yasa,
1 Kasım 1928’de Türk Harflerinin Kabulü ve Uygulamasına ilişkin 1353 sayılı yasa,
26 Kasım 1934 ‘te Efendi, Bey, Paşa gibi Lakap ve Ünvanların kaldırıldığına ilişkin 2590 sayılı yasa, kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.
Cumhurbaşkanlığı Yılları
10 Kasım 1938’de Atatürk’ün vefatının ardından 11 Kasım’da Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 2. Cumhurbaşkanı seçilmiştir (3 Nisan 1939 – 8 Mart 1943 – 21 Temmuz 1946 Tarihlerinde üç kez daha Cumhurbaşkanı seçilmiştir.) 26 Aralık 1938’de toplanan
CHP I. Olağanüstü Kurultay’ında “Değişmez genel başkan” seçilmiştir. Bu kongrede Partisi tarafından kendisine “Milli Şef” ünvanı verilmiştir. 1939 yılında 2. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla beraber ülkeyi savaştan uzak tutmak için büyük çabalar sarf etmiştir.
Dönemin Hükümeti tarafından “olağanüstü savaş koşullarının yarattığı yüksek karlılığı vergilemek” olarak dile getirilmiş olan 4305 Sayılı Varlık Vergisi uygulamasına başlanmıştır. Hasan Ali Yücel’in önderliğinde Köy Enstitüleri’ni kurmuştur. Bu enstitü dahilinde 1954 yılından kapatılana dek, 20.000 kişi Köy Okulu Öğretmeni yetiştirilmiştir. Ayrıca müziğe yeteneği olan çocukların eğitim almalarını sağlamak amacıyla 5245 Sayılı Harika Çocuklar Yasası’nı çıkartmış, bu yasa ile birlikte müziğe özel yeteneği olan çocukların yurt dışına devlet bursu ile gönderilip yetiştirilmeleri sağlanmıştır.
Çok Partili Hayata Geçiş Sonrası İsmet İnönü
İsmet İnönü, çok partili hayata geçişte de oldukça etkin bir rol oynamıştır. 1946 yılında gerçekleştirilen çok partili hayatın ilk seçimi “Açık oy gizli tasnif” metodu ile gerçekleştirilirdi. Bu metod seçimlerde şaibe olduğu iddialarını da beraberinde getirirken CHP tek başına iktidar olmuştu. 14 Mayıs 1950 Genel seçimlerinde ise ilk kez “Gizli oy açık sayım” metodu ile gerçekleştirilmiştir. Demokrat Parti “Yeter Söz Milletindir.” sloganıyla seçimi kazanmış ve tek başına iktidar olmuştur.
Demokratik Parti 1950 seçimleri ile CHP’nin 27 Yıllık tek parti iktidarını sona erdirmiş ve 1954-1957 seçimlerini de kazanarak 10 yıl boyunca iktidarda kalmıştır. CHP’nin parlamentoda çoğunluğu kaybetmesiyle Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Demokrat Parti Genel Başkanı Celal Bayar ilk turda 387 oyla Cumhurbaşkanı seçilmiş ve İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı görevi sona ermiştir.
27 Mayıs 1960 darbesiyle Demokrat Parti iktidarı sona ermiştir. 27 Mayıs darbesinden önce Demokrat Parti’ye söylediği “Şartlar tamam olduğunda ihtilal meşru bir haktır.” ve “Bu yolda devam ederseniz sizi ben bile kurtaramam.” sözleri, hala hafızalarda ki yerini korumaktadır.
27 Mayıs Darbesinden sonra yapılan ilk seçim olan 15 Ekim 1961 Genel Seçimleri CHP’nin birinci parti çıkmasıyla sonuçlanmıştır ancak iktidar olacak çoğunluk sağlanamamıştı. 20 Kasım 1961’de İnönü Başkanlığında ilk koalisyon hükümeti kurulmuştur. 1961 – 1965 yıllarında üçüncü kez Başbakan olan İsmet İnönü, 10 Ekim 1965 seçimlerinde Adalet Partisi’nin iktidara gelmesiyle siyasi hayatına ana muhalefet lideri olarak devam etmiştir. Bu sırada 1969 seçimlerini tekrar Adalet Partisi kazanmıştı.
Mayıs 1972’de toplanan CHP 5. Olağanüstü Kurultay’ında Bülent Ecevit ve İsmet İnönü yarışıyordu. İnönü Kurultayın açılış konuşmasında “Ya ben Ya Bülent” demiştir. Yapılan oylama sonucunda Ecevit 709, İnönü ise 507 oy almış yani CHP Bülent demişti. İsmet İnönü 8 Mayıs 1972’de Genel Başkanlıktan istifa etti.
Bülent Ecevit Atatürk ve İnönü’den sonra CHP’nin 3. Genel Başkanı seçildi. Bülent Ecevit, 5 Kasım 1972’de; 49 yıldır üyesi olduğu ve 33 yıl Genel Başkanlık yaptığı CHP’den istifa etmiştir. 14 Kasım’da da milletvekilliğinden istifa etmiştir.
17 Aralık 1973’te geçirdiği ağır bir enfarktüs sonucu 9 gün boyunca yaşam savaşı veren İnönü, 25 Aralık 1973’te Ankara’da son nefesini vermiştir. 28 Aralık 1973’te 7/7669 sayılı Bakanlar Kurulu kararnamesi ile Anıtkabir’deki İsmet İnönü Mezar Odası’na devlet töreni ile defnedilmiştir.
Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yol arkadaşı ‘Milli Şef’ İsmet İnönü 1. Dünya Savaşı, Balkan Savaşları ve Milli Mücadele yıllarında bu ülkenin bağımsızlık mücadelesinde canı pahasına savaşan bir asker olmanın ötesinde Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Başbakanı, İkinci Cumhurbaşkanı olarak görev yapmış bir devlet adamıdır. Vefatının ardından uzun yıllar geçmiş olsa da fikirler ve sözleri hala hafızalardaki yerini korumakta ve ebediyen fikirleri yaşamaya devam edecektir. Saygı, Sevgi ve özlemle…
Kaynakça
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. “Sayın İsmet İnönü’nün Özgeçmişi”. https://www.mfa.gov.tr/sayin-ismet-inonu-_pasa__nin-ozgecmisi.tr.mfa. Erişim Tarihi: 06.11.2022
