Modern Türkiye tarihçiliğinin önde gelen isimlerinden biri olan ve Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan tarafından “Demokrat Kemalist” olarak tabir edilen Prof. Dr. Zafer Toprak, Türkiye’nin modernleşme serüvenini yalnızca siyasal bir dönüşüm değil, aynı zamanda toplumsal bir aydınlanma süreci olarak ele alan öncü bir düşünür, tarihçi, yazar ve akademisyendi.
Osmanlı’nın son dönemi ve Erken Cumhuriyet dönemi ile ilgili bilimsel çalışmalarıyla hem Türkiye’de hem dünyada yakından tanınan Zafer Toprak’ı geçtiğimiz yıllarda kaybetmiştik. Onun tarih alanında asıl uzman olduğu konu, İkinci Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet döneminde Türk siyasal hayatındaki değişimler ve modernleşmeydi. Modernleşme kapsamında Türkiye’de kadının rolü ve Feminist hareketler üzerine kapsamlı bir çalışma yapmış ve Türkiye’de tarihçilik alanında feminizmin tarihinin yazılmasına adeta öncülük etmişti.
Hayatı
Zafer Toprak, öğretmen bir ailenin çocuğu olarak 1946’da Zonguldak’ta doğdu. İlköğrenimine Heybeliada İlkokulu’nda başladı. Saint Joseph Fransız Lisesi’nin ardından 1969’da Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden mezun oldu. Yüksek lisansını Londra Üniversitesi’nde (LSE), doktorasını ise İstanbul Üniversitesi’nde tamamladı. Tezini hazırlarken en çok yararlandığı kişilerden biri tarih bilimine önemli çalışmalar sunan ve kendisini de derinden etkileyen Tarık Zafer Tunaya idi.
1977’de Boğaziçi Üniversitesi’nin Tarih bölümünde göreve başlayan Toprak, 1992-2013 arasında da üniversitenin doktora programlarının yer aldığı Atatürk Enstitüsü’nün başkanlığını yürüttü. Atatürk Enstitüsü’nün uluslararası alanda bir saygınlık kazanmasında önemli katkıları oldu. Minnesota ve Paris üniversitelerinde konuk öğretim üyesi olarak bulundu. Uzun yıllar St. Olaf Üniversitesi’nin Orta Doğu programı İstanbul direktörlüğünü yürüttü ve bu hizmetinden dolayı kendisine fahri doktora verildi. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu Türk Tarih Kurumu Bilim Kurulu üyeleri arasında bulundu. Aynı zamanda Bilim Akademisi asli üyeliğinde bulunmuştu. Boğaziçi Üniversitesiyle bağı, 2014’te emekli olana dek sürdü. Boğaziçi Üniversitesi’nden emekli olduktan sonra Koç Üniversitesi Tarih Bölümü’ne geçti ve bir süre orada çalışmalarını sürdürdü.
3 Haziran 2023’te İstanbul’da 77 yaşındayken vefat etti. Vefatının ardından Eşi Binnaz Toprak ve ailesi, Zafer Toprak’ın mesleki hayatı boyunca kurduğu 60 bin eserlik kütüphanesinin tamamını İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin Beyoğlu Metro Han’da kurduğu Zafer Toprak Kütüphanesi ve Cumhuriyet Tarihi Araştırma Merkezi’ne bağışladı.
Düşünceleri ve Mirası
Türkiye’de tarihçiliğin gelişmesi için önemli çalışmalara imza atan Zafer Toprak, onlarca yüksek lisans ve doktora tezi danışmanlığı yapmış ve çok değerli akademisyenler ve entelektüeller yetiştirmişti. Avrupa’da ortaya çıkan “Aydınlanma” geleneğine bağlıydı ve Erken Cumhuriyet’i bu gelenekle bağdaştırırdı. Bu sebeple kendisi siyasi kimlik olarak Kemalist bir ideolojiye sahipti. Kemalist düşüncenin Türkiye için önemli bir etken olduğunu düşünüyordu. Fakat her ne kadar Kemalist olsa da tarihçiliğinin getirmiş olduğu teknikle Kemalizm’i eleştiren tezlerin de yazılması gerektiğine inanmıştır. Çünkü kendisi dogmatizmden uzak bir tarihçiydi. Benimsediği Kemalist ideoloji gibi yeniliğe ve değişkenliğe açıktı.
Zafer Toprak, yenilikçiliğini başyapıt niteliğindeki kapsamlı çalışmalarına da yansıtmıştı. Çalışmaları yayınlandıktan sonra bile güncel verilerden yararlanmayı eksik etmemiş ve eserlerinin sonraki basımlarında genişletilmiş içeriklere yer vererek Türkiye’deki tarihi dönüm noktalarını dünya bağlamı içerisine oturtup küreselleşme dinamikleri açısından da konuyu ele almaya çalışmıştır. Yani bu çalışmalar Zafer Toprak’ın kendisini sürekli geliştiren, entelektüel ve akademik dünyadaki Zeitgeist’ı (zamanın ruhu) yakından takip eden ve bunu çalışmalarına da yansıtan dinamik bir çalışma ortaya koyduğunu göstermektedir. Türkiye’de Millî İktisat (1908–1918) adlı çalışması hâlen bu alanda temel, güvenilir ve en geniş kapsamlı magnum opus (şaheser) olma niteliğini korumaktadır. Toprak’ın bu kitabı, Türkiye’de hem tarih hem sosyoloji hem de iktisat alanlarında temel bir referans kabul edilir ve birçok üniversitede kaynak kitap olarak okutulur.
Toprak’a göre önemli olan eğitimde ideoloji telkin etmek değil, öğrencilerin tarihsel mirastan yararlanarak geleceğe yön verebilmesiydi. Uzmanlaştığı alan olan Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş süreci üzerine çokça kalem oynatmış ve her ne kadar tarihi kopuşlar ve sıçramalar olsa da tarihi devamlılığın olduğuna yönelik fikirlerini eserlerinde vurgulamıştı. Türkiye’de entelektüel tarihçiliğe de önemli katkılar sunmuş ve dönemin kaynaklarını değerlendirirken vigizm (tarihi bir olayı günümüzün şartlarına göre değerlendirmek) bakış açısına uğramamak gerektiğini hem teoride hem pratikte gelecek kuşaklara öğretmişti.
Projeleri ve Ödülleri
Zafer Toprak, Avrupa Bilim Vakfı projelerinde yöneticilik yapmış ve birçok uluslararası sempozyum düzenlemişti. Ayrıca Boğaziçi Üniversitesi Prof. Dr. Aptullah Kuran Üstün Hizmet ödülü, “İttihat-Terakki ve Cihan Harbi” adlı kitabıyla Osmanlı Bankası-Garanti Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi ödülü ve “Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji” adlı çalışmasıyla Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Sedat Simavi Ödülü’nü kazanmıştı.
Toprak, sosyal bilimler alanında araştırmacı ruhun geliştirilmesi üzerine sunduğu katkılar dışında birçok projede yer almıştı. Özellikle kurumların tarihini araştırıp yazma konusunda önemli çalışmaları oldu. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, Sümerbank, Akbank, Yapı Kredi Bankası, Milli Reasürans, Anadolu Sigorta ve Borusan gibi kuruluşlar için tarihi kitaplar kaleme aldı. Lozan Antlaşması’nın 90. yıldönümü için hazırlamış olduğu “Lozan’dan Cumhuriyet’e İsmet İnönü” sergisi Türkiye’nin çeşitli kentlerinde yer aldı. Son sergisi ise “Entelektüel Tarihimizde Kırılma Noktası: Nâzım Hikmet’in Açlık Grevi”, Boğaziçi Üniversitesi’nde açıldı. Toplum ve Bilim dergisi ve Yurt Yayınları’nın kurucuları arasında bulundu. Tarih ve Toplum ve Toplumsal Tarih, İstanbul Dergisi gibi yayınlar ile Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi ve Yurt Yayınları yayın kurullarına katkısı oldu. Tarih Vakfı’nın kurucuları arasında yer aldı.
Zafer Toprak’ın bir diğer önemli çalışmaları ise ansiklopedicilik alanında ortaya koyduğu eserlerdi. Kendisi Türkiye’nin önemli ansiklopedilerinin çıkmasında katkıda bulunmuş ve Yurt Ansiklopedisi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi gibi kapsamlı çalışmaların hazırlanmasında önemli rol üstlenmişti.
Günümüzde Zafer Toprak, Türkiye’nin modernleşme sürecini ideolojik kutuplaşmaların ötesine taşıyarak bilimsel bir zeminde açıklamaya çalışan, Cumhuriyet tarihçiliğinin önde gelen isimlerinden biri olarak anılmaktadır. Özellikle milliyetçilik, devletçilik, pozitivizm, halkçılık ve modernleşme konularında ele aldığı çalışmalarıyla, Türkiye’nin modernleşme serüvenine dair eleştirel ama yapıcı bir tarihsel perspektif sunan bir entelektüel olarak bilinir. Türkiye’de tarih ve diğer sosyal bilimlere sunduğu katkılar genç kuşaklara bir referans olmuş ve araştırma metotları konusunda örnek bir entelektüel olmuştur.
Eserleri ve Çalışmaları
Toprak, özellikle Osmanlı’nın son döneminde “millî iktisat” politikası, modernleşme hareketleri ve Atatürk devrimleri ile yakından ilgilenmiş ve önemli çalışmalarını bu dönemler üzerinde toplamıştır. O, sadece Türkiye’nin değişim ve dönüşümünü siyasal olarak ele almamış, dönüşümdeki mekanizmanın sosyolojik yorumlarına katkı sunarak tarih dünyasına önemli bir referans sunmuştur.
Zafer Toprak, Türkiye’nin modernleşme sürecini iktisadi, kültürel ve toplumsal dinamiklerle birlikte ele alan çok yönlü bir tarihçi olarak, oldukça kapsamlı eserler kaleme almıştır. Bu kapsamlı çalışmalarının bir ürünü olan Türkiye’de Millî İktisat (1908–1918), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde teoride işlenen ve pratikte uygulanan iktisadi politikaların milliyetçilikle nasıl iç içe geçtiğini inceler. 1908’den 1980’lere kadar Türkiye ekonomisinin gelişimi, devletçi ve karma ekonomik modellerin tarihsel perspektifte hangi konumda olduğu konularının anlaşılabilmesi için başvurulan oldukça değerli bir çalışmadır.
Toprak’ın Bir Yurttaş Yaratmak adlı eseri ise, Erken Cumhuriyet döneminde modern, laik ve “muasır medeniyet” hedefiyle oluşturulmaya çalışılan yurttaşlık anlayışını ele alır. Bu çalışma, kültürel seferberliğin eğitim, sanat, beden terbiyesi ve gündelik yaşam politikalarıyla nasıl yürütüldüğünü gösterir. Yine kapsamlı eserlerinden biri olan Darwin’den Dersim’e: Cumhuriyet ve Antropoloji adlı kitabında, Cumhuriyet’in bilimsel düşünce ve antropolojik araştırmalar üzerinden kimlik inşasını ele almış ve tarihsel dönem içerisinde tartışılan konuları irdeleyerek Türkiye’de modern bilimin ideolojiyle olan ilişkisini incelemiştir.
Ayrıca Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935) adlı eseriyle Türk siyasal hayatında kadının rolü üzerine de önemli çalışmalara imza atan Toprak, Türkiye’nin modernleşme sürecinde kadının rolü ve feminist hareketler üzerine de kapsamlı bir eser ortaya koymuştur. Çalışmasında meşrutiyet döneminde feminizm hareketleri, I. Dünya Savaşı’nda kadın emeği ve Dârülfünûn’da okuyan kız öğrenciler gibi konular üzerine bir içerik oluşturmuş ve dönemin kaynaklarını irdeleyerek günümüze ışık tutacak önemli bir malzeme sunmuştur. Böylelikle Türkiye’de tarihçilik alanında feminizmin tarihinin yazılmasına adeta öncülük etmiştir.
Son dönem eserlerinden olan Atatürk – Kurucu Felsefenin Evrimi ve Modern Türkiye Tarihi, Toprak’ın bir ömür boyu sürdürdüğü düşünsel çizginin olgunluk dönemini yansıtır. Bu çalışmalarda Atatürk’ün düşünsel mirasını; laiklik, modernleşme ve ulus inşası kavramları bağlamında güncel verilerle yeniden yorumlamıştır.
Zafer Toprak, geniş-kapsamlı incelemeleri dışında Türkiye’de Yeni Hayat adıyla kitaplaştırılan çalışmasında; hırsızların, dolandırıcıların, reklamcılığın, jestlerin, müstehcen halk edebiyatının, fuhuşun, cinsel hastalıkların, evliliğin tarihi gibi mikro sosyal tarih diyebileceğimiz konulara el atmıştır. Kısacası Toprak, sadece makro tarih çalışmalarıyla yetinmemiş, hem kapsamlı hem kısa ölçekli yüzlerce eser kaleme almıştır. Bu çalışmalarının mahsulü olan 20’den fazla kitabı ve 250’den fazla makalesinin bir kısmı ise İngilizce, Fransızca, Almanca ve İtalyanca olmak üzere farklı dillerde yayımlanmıştır.
Kaynakça
Dağlı, Ateş. “Kemalizm’in Değişkenliği ve Devrimciliği”. Daima, sy. 13 (Ankara 2025): 8-9.
“Zafer Toprak Kütüphanesi açıldı.”. Bianet. Web.
“Üyemiz Zafer Toprak’ı Kaybettik (1946–2023).”. Bilim Akademisi. Web.
“Prof. Dr. Zafer Toprak’ın vefatı.”. Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. Web.
Cuğ, Yalçın. “8 Kiloluk Nutuk, 15 Bin Liralık Tarih: Zafer Toprak’ın Mirası Kime Ait?” soL Haber. Web.
Karaömerlioğlu, M. Asım. “Zafer Toprak: Seçkin Bir Tarihçi, Akademisyen ve Entelektüelin Ardından”. Toplumsal Tarih Akademi, sy. 3 (Aralık 2023): 165-70.
“Zafer Toprak’ın ardından: ‘Kendisine “demokrat-kemalist” demiştim; bu tabir çok hoşuna gitmişti’.”. Serbestiyet. Web.
“Zafer Toprak hayatını kaybetti.”. Serbestiyet. Web.
