Birbirinden farklı kelimelerin etimolojisini incelediğimiz serimizde Andre Tattegrain‘in deyimiyle taş ile insan arasında aracı olan “papatya” kelimesinin etimolojisini inceledik!
Marina Heilmeyer, “Çiçeklerin Dili” adlı kitabında şöyle der: “Papatya; aşıkların, şairlerin ve çocukların gözdesidir.” Haklıdır da. Aşıklar yüzyıllardır sevgilerinin karşılığını, yapraklarını çektikleri papatyaların son sözünde ararlar. Papatya, bir ozanın ceketinin iç cebinde her daim bulunan çiçektir, olur da sevdiğiyle karşılaşırsa diye. Yetişkinlerin buketlerine eklemek için gösterişsiz bulduğu papatya, çocukların sokaklarda en çok oynadıkları bitkidir. Büyükler papatyadan taçlar örerken küçükler ise eve gitmeden önce kaldırım taşları arasında yetişen üç körpe papatyayı bulup annelerine sürpriz yaparlar ve bunun sonucunda da çiçek topladıkları için asla azar işitmezler.
Papatya Kelimesinin Etimolojisi
Türkçede papatya kelimesine, ilk olarak İbn-i Şerif’in 15. yüzyılda yazdığı “Yadigar”ında “papadya” olarak rastlarız. Anlam ilişkisi pek açık olmasa da, papatya kelimesini Türkçeye kazandıran olası iki dil Yunanca ve Farsçadır. Meninski‘nin 1680 tarihli sözlüğünde papatyanın geldiği sözcüğü “papadia” yani papaz karısı olarak belirtmektedir. Papadia çiçeği olarak belirttiği bir bitkiye dair girdi de sözlükte bulunmaktadır. Günümüz Yunancasında da “papadiá” kullanılan bir kelimedir. Bir diğer ihtimal olan Farsçada ise papatyaya “babuna” denilmektedir. XIV ve XV. yüzyıllarda “babadiye” ya da “babadya” şeklinde adlandırmalar vardı. Hacı Paşa’nın Aydınoğlu Mehmet Bey’e sunduğu “Muntehabu’s-Sifa” adlı kitabında papatyadan “babadya ki Arapça babunec derler.” şeklinde bahsedilmektedir.
Avrupa dillerinde papatyanın tercümeleri çoğu zaman birbirini andırır. İngilizcedeki “kamomil” (İng: “chamomile”) kelimesi ise, yine Yunancada “yer elması” anlamına gelen χαμαίμηλον (chamaimēlon) sözcüğünden gelir. Bu sözcük de “yerdeki” anlamına gelen χαμαί (chamai) ve “elma” anlamına gelen μήλον (mēlon) sözcüklerinden türetilmiştir. ‘Chamomile’ kelimesinin, papatyanın elma benzeri kokusundan geldiği düşünülmektedir. Papatya için kullanılan ve kamomili andıran kelimelere Fransızca “camomille”, Almanca “kamille”, Sırpça “kamilitsa” gibi dillerde de rastlamak mümkündür. İngilizcede daha yaygın olarak kullanılan “daisy”nin kökeni ise “dæges ēage” yani gün gözü yakıştırmasına dayanır. Bu yakıştırmayı almasının sebebi, sabahları açılıp akşamları kapanan taç yapraklarında yatmaktadır.
Latincesi Matricaria olan papatyanın cins ismi “matrix” kelimesinden gelmekte. Matrix’in bir anlamının ‘rahim’ olması elbette tesadüf değildir. Bitkinin bu ismi almasının nedeni, tarih boyunca mayıs papatyalarının menstrüel kramplar ve premenstrüel sendroma bağlı uyku bozuklukları gibi jinekolojik şikayetlerin tedavisinde yaygın olarak kullanılmasıdır.
Evrensel Bir Dil Olarak Papatya
Evrensel bir dil olarak çiçekler çok şey anlatır. Uzun yıllardan beri karşı tarafa açamadığımız duygu ve düşüncelerimizi aktarmanın bir yoludurlar. Papatyanın anlamı, rengine göre değişir. Beyaz papatyalar saflığı ve masumiyeti simgelerken sarı papatyalar içtenlik, cana yakınlık ve arkadaşlığı simgelemektedir. Viktorya döneminde papatyalar masumiyet, sadakat ve sır tutabilme kabiliyeti anlamına gelirdi.
Çiçeklerin dili sevgimizi ima etmek için kullanılabileceği gibi karşımızdaki kişinin kusurlarına işaret edecek şekilde, taşlama niyetiyle de kullanılabilir. Buna en iyi örneklerden biri Hamlet’tir. Ophelia, onu son görüşümüzde dağıttığı çiçeklerle kraliyet mahkemesinin noksanlıklarını alegorik bir şekilde yüzlerine vurur.
” (kraliçeye) Bu çöreotlarıyla sultanküpeleri size. (krala) Bu sedefotları size, birazı da bana. Sevap otu da denebilir bunlara pazar günleri. Ama siz başka türlü takının, ben başka türlü. Bu da bir papatya. Biraz menekşe de vermek isterdim size ama kurudu hepsi babam ölünce… Güzel bir ölüm olmuş, diyorlar, babamın ölümü.”
Fal Olarak Papatya
Papatyanın vazifesi ıtır ıtır kokmanın yanı sıra genç kızlara aşk hayatları konusunda tüyo vermektir. Viktorya döneminde bekarlar ellerini papatya tarhına atarlar ve gözlerini yumarak papatya çekerlerdi. Ellerindeki papatya sayısı kaç sene sonra evleneceklerini müjdelerdi.
Bir diğer papatya falı ise hepimizin aşina olduğu ‘seviyor- sevmiyor’. Kökeni Fransa’ya uzanan seviyor-sevmiyor falı, bakması en kolay fallardan biri olabilir. Tek yapmanız gereken kopardığınız her taç yaprakta sırasıyla “Seviyor, sevmiyor.” demek. Falda aşkınızın karşılığını belirleyen ise papatyanın taç yapraklarının sayısından başka bir şey değil. Eğer rüzgar veya böcekler gibi sebeplerden ötürü yaprak kaybetmediyse, papatyalarda her daim tek sayıda taç yaprak bulunur. Bu, seviyor ile başlayacağınız her falın seviyor ile biteceği anlamına geliyor. “Fala inanmayın, falsız da kalmayın!” mottosunu benimseyerek naçizane önerimiz yaprakları koparmadan önce papatyaya şöyle bir göz atmanız. Yapraklarda eksik gedik yoksa gönül rahatlığıyla “seviyor” ile başlayabilirsiniz!
İsim Olarak Papatya
Papatya, Türkçe dahil, pek çok dilde bebeklere isim olarak konulur. Kimi zaman edebiyatta da adı “papatya” anlamına gelen karakterlere rastlarız. Buna bir örnek olarak Küçük Kadınlar‘dan Meg‘i verebiliriz. Meg’e evcil bir hayvan muamelesi yaparak ona “Daisy” (papatya) adını takan Moffatlar şaşaalı bir ailedir. Meg ise sadeliğiyle bu çembere uyum sağlamakta zorlanır. Alcott, Meg’in bu özelliğini Moffatlar’ın onun için seçtiği takma isimle vurgular. Çiçeklerdeki basit ve doğal güzellik, Meg’in karakterinin bir yansımasıdır. “Meg yani Margaret adının papatya ile alakası ne?” diye soracak olursanız etimolojinin büyüleyici yanı da tam olarak burada.
Ermenice bir isim olan Markarit, papatya anlamına gelir. Ukraynacada da papatyanın çevirisi “Margaritka” şeklindedir. Aynı zamanda Fransızcada beyaz ay papatyası türü için kullanılan kelime de aynı kökenden gelen “Marguerite” kelimesidir. Bu gibi örneklere pek çok dilde rastlanır. Altında yatan neden ise papatyanın beyaz taç yapraklarının bir ipe dizilmiş incileri andırmasıdır.
Kaynakça:
1. Shakespeare, William. Hamlet. Çev. Sabahattin Eyüboğlu. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
2. Tattegrain, Andre. Çiçek. Çev. Özgecan Kunt, Hülya Dağıdır. Hayalet Yayınları, 2004.
3. Goody, Jack. The Culture of Flowers. Cambridge University Press, 1993.
4. Heilmeyer, Marina. The Language of Flowers: Symbols and Myths. Prestel Publishing, 2001.
5. “Hamlet’te ‘Ophelia’ ve Çiçek Sembolizmi.” Açık Radyo 95.0. Web. 10.03.2024.
6. “Daisy in Different Languages.” In Different Languages. Web. 10.03.2024.
7. “Mayıs Papatyası (Matricaria chamomilla).” Evrim Ağacı. 10.03.2024
