Tanrı Brahma, Hint mitolojisine bağlı olarak öncelikle Brahmanizm sonrasında Hinduizm‘de karşımıza çıkmaktadır. Brahmanizm ve Hinduizm’de her şeyin yaratıcısı olarak geçmektedir. Ayrıca Hinduizm’de Trimurti olarak adlandırılan üç temel tanrıdan biridir. Trimurti; yaratıcı tanrı Brahma, koruyucu tanrı Vişnu ve yıkıcı tanrı Şiva‘dan oluşur. Hristiyanlığa benzer şekilde bu üçlü tanrı sistemi aslında tekliği simgelemektedir. Yaratıcı, koruyucu ve yıkıcı olarak belirlenen tek bir varlıktır, yani Brahma’dır. Öte yandan ”Hint mitolojisindeki çoklu tanrı sisteminde Brahma en soyut olanı olduğundan onun hakkında anlatılan pek hikaye yoktur, sadece bilgilerinin vahiy yoluyla Veda denen kutsal metinlere yazıldığına inanılmaktadır. Bu doğrultuda tek tanrı dinlerindeki kutsal kitap inancının Brahma ile başladığı sonucu çıkarılabilir.” (İlk Din Kitabı)
Trimurti inancı Hint mitolojisinin en ünlü tanrı üçlüsüdür. Mitolojiye göre, Brahma sadece iyilikle var olan bir dünya yaratmak istemiştir fakat karşısına yıkıcı Şiva çıkar ve buna engel olur. Bu çatışma Vişnu sayesinde aşılır. Dolayısıyla bu üçlü sistemde Brahma yaratmayı, Şiva yok ederken yaratmayı, Vişnu ise gelişmeyi simgelemektedir.
Brahma’nın Anlamı ve Sembolleri
”Kelime olarak Brahma evrenin en yücesi anlamına gelmektedir. Sözcük Sanskritçe’deki brh kökünden gelir, bu kök ‘’söylemek, bağırmak, büyümek, güçlü olmak’’ anlamlarına gelmektedir” (Brahmanizm). Kelime anlamından ayrı olarak Brahmā şeklinde yazıldığında eril bir kullanıma bürünmüş olur ve trimuti üçlemesindeki tanrı olan Brahma’dan bahsedildiği anlaşılır. Bu şekilde tüm evrenin yaratıcısı anlamını taşımaktadır ve Pracapati yani yaratıkların efendisi ismi de kullanılır.
Brahma, kendiliğinden var olan, zamandan ve mekandan bağımsız, öncesiz ve sonsuz olan gücü simgelemektedir. Madde ötesidir, görünmez ve her şeyi yaratandır. ”Hint mitolojisinin ana metinleri olan Vedalar’da Pracapati, Hiranyagarbha ve Ka adlarıyla da görülür” (Tanrı Brahma). Ayrıca Brahman adıyla da anılmaktadır. Brahman kelimesi ise kutsal kudret ve yüce gerçek anlamında kullanılır. Brahman ismi zaman içinde her şeyin özünü ifade eden bir kavram haline dönüşmüştür ve kendini bu kutsal güce adayan din adamlarına da brahman denmiştir. Aynı zamanda brahman ile donatılmış anlamına gelen brahmana kelimesi de kast sisteminin en üst grubunu ifade eder. (Brahmanizm).
“Başlangıçta sadece Brahman vardı. O, tanrıları yarattı; onları yarattıktan sonra dünyaları onlara barınak olarak verdi. Toprak dünyasını Agni’ye, havayı Vāyu’ya, göğü de Sūrya’ya verdi”. (Şatapatha Brāhmaṇa) Brahma’nın bir günü 4320 milyon insan gününe denk gelmektedir (Hinduizm’e Giriş-Hindu Tanrıları). Bu süre Hint mitolojisinde 1 kalpa olarak geçer (8.640.000.0000 yıl).
Brahma dört farklı tarafa bakan dört yüzlü olarak tasvir edilmektedir. İlk tasvirlerinde beş yüzlü olduğu söylenir fakat beşinci yüzü saygısız konuştuğu için tanrı Şiva tarafından yakılmıştır. Dört yüzü ve dört kolu vardır. Ellerinden birinde Vedaları temsil eden bir kitap, diğerinde zamanın akışını temsil eden bir tesbih, diğerinde evrenin kaynağını simgeleyen bir su testisi ve son olarak dördüncü elinde bir lotus çiçeği tutmaktadır. Genel olarak kırmızı elbiselerle lotus çiçeğinin içinde otururken ve beyaz sakallı olarak tasvir edilmektedir.
Diğer Hint tanrıları gibi silah taşımamakta, bilgiyi ve yaratımı sembolize etmektedir. Vişnu ve Şiva tanrıları gibi tapınakları yoktur, bire bir tapınılan bir tanrı değildir. Hindistan’da Brahma için yapılmış sadece bir tane tapınak vardır. Bu durum bir bakıma Hinduların zaman anlayışından kaynaklanmaktadır. Brahma yaratıcı tanrı olarak zamanı da temsil etmektedir ve zamandan bağımsızdır. Hint mitolojisine göre, zaman döngüseldir dolayısıyla zamanın başlangıcının bir önemi yoktur. Önemli olan samsara denilen döngüden kurtulmaktır. Bu nedenle zamanın başlangıcı ve her şeyin yaratıcısı olarak Brahma günlük hayat için önemini yitirmiştir.
Brahmanizm’de Brahma
Brahmanizm, Hinduizm’in çekirdeğini oluşturmaktadır. Brahman denilen din adamları tarafından temsil edilen Brahmanizm bazen Hinduizm ile eş anlamlı olarak kullanılmasına rağmen tarihi gelişme olarak bakıldığında Brahmanizm’in Hinduizm’e dönüştüğü söylenebilir.
Hint mitolojisi ve Brahmanizm dini kitaplar üzerinden dönemlere ayrılmıştır. İlk dönem olan Vedalar dönemi, ikinci dönem Upanişadlar denen dini metinlerin ortaya çıkması ve son olarak Hint literatüründe gelenek veya smriti olarak kabul edilen Ramayana, Mahabharata ve Manu Kanunnamelerinin oluşturulduğu dönem olarak geçmektedir ve bu dönem Brahmanizmin sonu, Hinduizm’in başlangıcı olarak geçer. Bu dönemden sonra Brahmanizm din adamlarının nezdinde devam etmekte ve aynı dini kitaplar Hinduizm’in kitapları olarak kabul edilmektedir. İlk dönem olan Vedalar döneminde bir çok tanrının varlığından bahsedilmesinin yanı sıra daha sonra Brahma’ya atfedilen farklı isimlerde tanrılar olduğu görülmektedir. Ayrıca bu dönemde Vedalar’ın bir yorumu olan Brahmanalar görülür. Brahma sözcüğü ilk kez Vedalar’da ve Brahmanalar’da kullanılmıştır. Burada Brahma alemin yaratıcı konumundadır, sonsuz, değişmez, ezeli ve mutlaktır (Brahmanizm).
İlk dönemde farklı tanrılardan da bahsedilmesine rağmen Orta Dönem Brahmanizmi olarak geçen zamanda Vedalar’da ve felsefi metinler olan Upanişadlarda yaratıcının tek tanrı olduğu şeklinde bir anlatım görülür. Bu tek tanrı ve yaratıcı, Brahma olarak adlandırılmış ve önceki bazı tanrılara verilen isimler Brahma’da birleştirilmiştir. Bu dönemde Brahma ile birlikte atmandan da bahsedilir ve ikisinin bir olduğu anlatılmaktadır. Hint literatüründe göre atman bireysel ruhu simgeler ve Brahma’dan meydana gelmektedir. İnsanlar atmana sahiptirler, atman ise yaratıcı tanrı Brahma’nın ruhundan oluşmaktadır. Brahman ve atman birleştiği zaman nefs ortadan kalkmakta ve samsara tamamlanmaktadır. Bu dönemde en büyük amaç inziva ve yoga yoluyla Brahma ve atmanı birleştirerek kurtuluşa kavuşmaktır. Samsaranın tamamlanması ve özgürlüğe giden yolda Brahma’ya tapınmanın bir faydası olmayacağı görüşü mevcuttur. Buradan Brahma’nın dünya işlerine ve özgürleşmeye müdahale etmediği anlamı çıkarılabilir.
Son dönem olan gelenek veya smitri döneminde ise üçlü tanrı sistemi trimurti ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda tanrı Şiva’ya tapınanlar Şivacı ve tanrı Vişnu’ya tapınanlar Vişnucu olarak ayrılmış ve bu iki tanrıya tapınaklar inşa etme ve heykellerine tapınma görülmüştür. ”Şivacı ve Vişnucuların çabaları sonucunda Tanrı Brahma geri plana itilmiştir hatta Mahabharata’da Brahma’nın Vişnu’nun göbeğinden türediği anlatılmaktadır. Brahma’nın Ramayana’da biraz daha önemli bir konumu olmasına rağmen Şiva’nın Brahma’yı yarattığı söylenmektedir” (Tanrı Brahma).
Hinduizm’de Brahma
Brahmanizm’in bir devamı niteliğindeki Hinduizm’de de kutsal kitaplar Brahmanizm’de anlatılanlarla aynıdır. Benzer şekilde Brahma, yüce bir varlık olarak tanımlanmaktadır. Atmanın Brahma’nın bir parçası olduğu ve her şeyin Brahman’dan meydana geldiği anlatılır. Hinduizm’de Brahma, smitri metinlerinde geçen üçlü tanrı sisteminin bir parçasıdır. Ayrıca Vedalar’da geçen çok sayıda tanrının tek bir tanrıyı simgelediği görüşü burada da aktiftir.
“Hakikat tektir, fakat bilginler onu farklı isimlerle çağırmaktadır.” (Rgveda, 1.164.46)
Böylece çok tanrılı görünen sistemin tek tanrılı anlatıma dönüştürüldüğü söylenebilir. Öte yandan son dönem olarak geçen gelenek/smitri döneminde bahsedildiği gibi, ”Hinduizm’de Brahman’dan ziyade Vişnu’yu üstün görenler tarafından Vişnuculuk ve Şiva’yı üstün görenler tarafından Şivacılık şeklinde mezhep bölünmeleri yaşanmıştır. Tanrıların dişil gücüne tapanları ifade eden Şaktacılık ile birlikte Hinduizm temelde üç mezhebe ayrılmıştır” (Hinduizm).
Brahma Neden Popüler Değil?
Hikayeye göre Brahma, Vajranabh adında bir şeytanla savaşarak onu yener fakat bir canlıyı öldürdüğü için temizlenmesi gerekir. Bir kadınla birlikte olarak yajna adındaki ibadeti yapması gerekmektedir fakat o durumda karısı Saraswati yanında değildir. O da çevresinde bulunan güzel bir kızı seçerek onunla birlikte olur. Saraswati bunu öğrendiğinde Brahma’yı lanetler, bundan sonra Brahma’ya hiçbir yerde tapınılmayacak sadece Hindistan’daki Phuskar’da küçük bir tapınağı olacaktır. Ayrıca Saraswati’nin Brahma’nın tapınağını gören bir tepeye kendi tapınağını yaptırdığı söylenmektedir. Bundan dolayı artık Brahma’ya tapınılmamıştır. Dolayısıyla Brahma’ya ait sadece bir tapınak vardır. Günlük hayatta da Brahma’nın heykelleri pek görülmez (Hinduizm’e Giriş-Hindu Tanrıları).
Önceden bahsedildiği gibi bu hikâyenin haricinde Hinduların zaman kavramından dolayı da Brahma tapınılmak istenen bir tanrı olmamıştır çünkü samsara için insanlara bir faydası yoktur. Dönemsel olarak Şiva ve Vişnu’nun popülerliğinin artmasıyla da insanlar bu iki tanrı üzerinde yoğunlaşmış, Brahma’nın popülerliği azalmıştır.
Kaynakça
- Çalışkan Hakan, “Hinduizm’e Giriş — Hindu Tanrıları”. Keşfet 101. Yes Reklam Organizasyon ve Turizm Limited Şirketi. 9 Mayıs 2020. Hindu Tanrıları | Hinduizm’de Tanrılar | Hint Mitolojisi | Hint Felsefesi (kesfet101.com). Erişim: 07.09.2023 (fotoğraf bu adresten)
- “Tanrı Brahma”. Ankara Üniversitesi Açık Ders Kaynak. Ankara Üniversitesi. Tanrı Brahma.pdf (ankara.edu.tr). Erişim: 06.09.2023
- Tümer Günay. “Brahmanizm”. TDV İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. BRAHMANİZM — TDV İslâm Ansiklopedisi (islamansiklopedisi.org.tr). Erişim: 06.09.2023
- Demireğer Murat. “İlk Din Kitabı”. Eski Eserler Public Library. Eski Eserler Kütüphanesi. 12 Şubat 2010. EskiEserler | Eski Eserler | Eskieserler.com. Erişim: 07.09.2023
- Kutlutürk Cemil. “Hinduizm”. Tübitak Bilim ve Toplum Başkanlığı popüler Bilim Yayınları. Tübitak Yayınları. HİNDUİZM Ansiklopediler — TÜBİTAK (tubitak.gov.tr). Erişim tarihi: 07.09.2023
