Geçmişi öğrenip geleceği inşa etmemizi sağlayan bilgiler yüzyıllar boyunca yazı ve yazı malzemelerin icadıyla birlikte çeşitli yöntemlerle muhafaza edilmiştir. İnsanlık tarihine baktığımızda medeniyetleri güçlü kılan farklılığın o dönemin bilginlerine ve bilgilere verdikleri değerlerle kurdukları kütüphanelerle ölçülmektedir. Bu ihtişamlı krallıklardan biri olan Bergama Krallığı’ndaki kütüphaneye gidip parşömen ile tanışıyoruz.
Yolculuğa hazır mısınız?
Toplumlar açısından her dönem değerli görülen bilgiler, çeşitli korunma yöntemleri ile geçmişten günümüze gelerek tarih ve kültürün geleceğe taşınabilmesi için önem arz etmiştir. Pergamon Kralı II. Eumenes zamanında en görkemli dönemini yaşayan Bergama Krallığı sanat ve bilim alanında gösterdiği gelişmeler sayesinde tarihin güçlü krallıkları arasında gösterilmektedir.
Bergama Krallığı’na Bakış
Pergamon Krallığı olarak da adlandırılan Bergama Krallığı, Batı Anadolu’da kurulmuştur. Devletin, I. Attalos’un önderliğinde MÖ 241 yılında kurulduğu tarihi kaynaklarda geçmektedir. MÖ 133 yılında Roma Cumhuriyeti’ne bağlanmasıyla Bergama Krallığı varlığı son bulmuştur.
Granikos Savaşı‘ndan sonra MÖ 334 yılında Pergamon veyahut Bergama, Büyük İskender’in hükmü altında var olmuştur. İskender’in ölümüyle birlikte Trakya hükümdarı Lysimachos, Bergama’dan kendine pay edinmiştir. Lysimachos, Korypedion Savaşı’nda hayatını kaybedince yönetimde adamı olan Paflagonyalı Filetairos, Lysimachos’un yerine geçerek Pargamon’un yönetimi ele geçirerek devletin bağımsızlığını ilan etmiştir. Böylelikle Bergama Kralığı bağımsızlık yolunda ilk adımı atmıştır. Filetairos, hayatının son günlerinde devletin yönetimini artık yeğeni olan I. Eumenes’e bırakmıştır.
I. Eumenes döneminde Bergama, savaşlardaki başarılarla birlikte krallığın gücü ve sınırları bakımından zirve dönemlerini yaşamıştır. Bilgi ve sanata verdiği önem ile de bilinen Bergama’da Görkemli Zeus Sunağı, devletin yükselişte olduğu dönemde inşa edilmiştir. Bergama Krallığı’nın önemli simgesi olan Bergama Kütüphanesi ise bu zamanda 200.000. ciltlik kapasitesiyle adından söz ettirmiştir. Devletin yönetiminde meydana gelen çalkantılı kararlardan dolayı krallık MÖ 129’da Romalılara yenilerek Roma Asya eyaleti olarak tarihte yerini almıştır.
Bergama Kütüphanesi
Bergama Kütüphanesi, antik tarihinin geçmişinde en büyük kütüphanelerinden biri olarak bilinmektedir. Bergama Kütüphanesi, zamanında en görkemli Büyük İskenderiye Kütüphanesi’ne benzetilmek amacıyla yapılmıştır. Bergama Kütüphanesi’nin içinde İskenderiye’de kullanılan Mısır papirüsü yerine pergaminos adındaki ilkel parşömenlere yazılmış halde 200.000 civarı metin bulunmaktadır.
Kütüphanenin mimarisi, içinde yer alan eserlerin korunması için özel olarak tasarlanmıştır. Bu durum, İskenderiyelilerin Bergama Kütüphanesi‘ne özenmelerine yol açmıştır. Kütüphanenin iç dizaynı hava akışını bozmayacak; zeminlerin doğal rutubetinin parşömenleri bozmaması için dış duvarlar ve kitaplıklar arasında boşluk olacak şekilde tasarlanmıştır. Bu efsanevi tasarım kütüphanenin ihtişamını kaybetmeden, günümüzde bile anılmasını sağlamıştır.
Bir efsaneye göre Kleopatra‘nın emrinde olan Markus Antonyus, kütüphanenin bütün raflarını boşaltarak aşık olduğu kişiye hediye etmek istemiş ve kütüphane koleksiyonunu bozmuştur. Bu efsane ile kütüphanenin içinde bulunan eserlerin sayısı ve kütüphanenin gerçek kapasitesi, tarihin tozlu sayfalarına gömülmüştür.
Parşömenin Doğuşu
İ.Ö. II. yüzyıla doğru dönüldüğünde Mısır‘da papirüs ihracatının yasaklanmasıyla karşı karşıya kalıyoruz. Bergama Kralı II. Eumenes bu durum karşısında papirüse alternatif bir yazı maddesi bulunmasını emrederek parşömenin doğuşundaki ilk adımı atmıştır.
Dönemin kütüphane idaresinde bulunan edebiyatçı bilim insanı Sardesli Krates ve İrodikos, krala keçi ve oğlak derisini gerdirerek derinin kurutulmasıyla hazırlanan yazı materyalini sunmuşlardır. Kralın da onaylamasıyla yazı yazmaya elverişli olan bu materyale Bergama Kağıdı veya Pergaminee Chartae adı verilmiştir. Bununla birlikte artık bilgilerin korunması mümkün hale gelmiştir. Kitap sayılarındaki ciddi artış, parşömenin doğuşuyla beraber Bergama Kütüphanesi ile İskenderiye Kütüphanesi arasında en çok kitaba sahip olma rekabetini de tetiklemiştir. Yazı malzemesi tarihi için dönüm noktası olarak da kabul edilen parşömenin doğuşunun, kağıtçılık tarihinde büyük bir önemi vardır.
“Efsanevi olarak da birikim barındıran bu keşfi, Halikarnas Balıkçısı- Cevat Şakir Kabaağaçlı, Gutenberg basımevinin icadından daha önemli olduğunu vurgulamıştır.” (Dağtaş, 2007:8)
Parşömenin Keşfi Beraberinde Nelere Olanak Sundu?
Parşömenin bulunması başlı başına kağıt tarihinin önemli keşiflerinden biri olsa da, parşömenin bulunuşuyla da iki önemli gelişme yaşanmıştır. Bu yazı malzemesi öncelikle kaba olarak kullanılan kamış fırçasından ziyade artık kullanım imkanı daha kolay olan kaz tüyü kullanılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, parşömen parçalarının birbirine geçirilmesiyle de sayfalar elde edilerek kitabın oluşumunu mümkün hale gelmiştir. Deriye yazmayla başlanan parşömenin keşfi kitabın doğuşunu zemin hazırlamıştır.
Parşömenin Özellikleri
Papirüsle kıyaslandığında parşömen her iki yüzüne de yazı yazılabilmesi özelliğiyle kitleler için daha kullanılır hale gelmiştir. Zor yırtılmaması, kolay kolay yanmaması, oldukça dayanıklı yapısı, yazı sanatları olan hat ve tezhip sanatına uygunluğu ve üstüne yazılan yazıların kolaylıkla okunması gibi özellikleri sayesinde parşömen kütüphanelerde yerini almıştır.
Kullanım imkanının genişliği ve sunduğu imkanlar sayesinde parşömen, üzerine yazı yazmak ve resim yapmak için özel olarak hazırlanmış ve kültürler arası tercih edilerek geçmiş hakkındaki bilgileri geleceği taşımayı görev bilmiştir.
Parşömenin Kullanım Alanları
Parşömenin birçok alanda kullanımı işlevselliğini gözler önüne sermiştir. Örneğin Romalılar parşömeni, günlük hayatta edebi ve ticari işleri için kullanmışlardır. Sadece iş anlamında kalmamakla birlikte gündelik hayatlarında özel veya iş için mektup yazımında da kullanılmıştır.
Parşömenin ucuz oluşunun yanı sıra renginin açık olması, yazının okunurluğunu kolaylaştırmıştır. İki yüzünün birden kullanılması da parşömenin en çok kullanılan yapı olmasının önünü açmıştır. Roma İmparatorluğu içerisinde gittikçe yaygınlaşan parşömen, Hristiyanlığın yerleşmesiyle de tüm Avrupa‘ya yayılmıştır.
Farklı alanlarda kullanılan parşömen dini metinlerin yazılıp saklanmasında da sıkça kullanılmıştır. Dayanıklı yapısından kaynaklı olarak, eskiden yazılan metinler saklanmak amacıyla parşömenin üzerine aktarılarak daha uzun senelerce saklanılması hedeflenmiştir. Parşömen bu denli yaygınlaşmadan önce yoksul kesimin kullanılmış, zenginler ise papirüsü tercih etmişlerdir; fakat bu durum zamanla değişmiş ve parşömen papirüsün yerine geçmiştir.
İlk ve Orta Çağlar‘da, İncil, Tevrat ve Kur-an’ı Kerim başta olmak üzere değerli ve nadide eserlerin yazımı parşömen ile sağlanmıştır. Antik Çağ‘ın dönüm noktası ve en önemli yeniliklerinden biri olarak kabul edilen parşömene, o döneme ait bilgilere erişmek için araştırdığımızda rastlamak mümkündür.
Günümüzde ise parşömen sadece yazı yazmak veya resim için kullanılmamaktadır. Parşömen, kapitalizmle birlikte lüks üretim ve tüketimin metası haline gelmiştir. Özellikle lüks evlerin ve arabaların iç mimarisinde dekorasyon amaçlı kullanımı oldukça revaçtadır.
Parşömen Nasıl Üretilir?
Parşömen çeşitli hayvan derilerinden elde edilmiştir. Bunlardan en çok bilinler arasında oğlak, koyun, keçi ve dana yer almaktadır. Parşömenin üretildiği dönemlerde ölü doğmuş hayvanlardan yapılan parşömenin en iyi parşömen olduğu kabul edilse de o dönemde bulmak çok mümkün olmadığı gerekçesiyle avlanılan hayvanlardan da üretildiği görülmüştür.
Kaynakça
- DAĞTAŞ, L. (2007). Müze ve Koleksiyonlardan Deri Eserler. İstanbul: Dönence Basım
ve Yayın Hizmetleri, Erişim Tarihi: 07.12.2022 - Nereye.com, Parşömenin Işığı “Bergama Kütüphanesi”, web, Erişim Tarihi: 07.12.2022
- izmirdergisi.com,BERGAMA’NIN İNSANLIĞA ARMAĞANI: PARŞÖMEN, web, Erişim Tarihi: 07.12.2022
