Benjamin Franklin, Boston’da 1706 yılında on yedi çocuklu bir ailenin on beşinci çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Okula sekiz yaşında başlayan Franklin, iki yıl süren eğitimi süresince ileri derece okuma, yazma ve aritmetik dersleri almıştır. Tüccar olan babasının yanında çalışarak ona yardım etmek için on yaşındayken eğitim hayatına son vermiş ve bu işte geçirdiği iki yılın ardından matbaacılık yapan ağabeyinin yanında çalışmaya başlamıştır.
Matbaada çalıştığı süre boyunca kendini oldukça geliştiren Franklin, ilerleyen zamanlarda yerel bir gazeteye makaleler yazmaya başlamış, kendine ait kitabevi açmış ve bir gazete çıkarmıştır. Gerek matbaa geçmişi gerekse yerel gazete tecrübeleri göz önüne alındığında Franklin; nüktedan, zarif ve idrak sahibi bir kişiliğe sahipti ve birçok konuda farklı eserler kaleme aldı.
Yazı biçimi ve fikirlerini okuyucuya aktarma konusunda Londra’da Richard Steele tarafından çıkarılmış olan Spectator adlı dergiden fazlaca etkilenerek Autobiography isimli bir kitap kalem almıştır. Eser her ne kadar tamamlanmamış ve yayımlanmamış olsa da Amerikan başarı öyküsünün en önemli örneğidir. Franklin, bu eserinde yoksul bir çocuğun nasıl zamanının en ünlü Amerikalısı olduğunu kendi hayat hikayesini kullanarak anlatmaktadır. 65 yaşında yazmaya başladığı bu eser, 1706’da başlayarak 1757’de sona erer. Oğluna aile tarihlerini anlatmak amacıyla kaleme aldığı bu eserin gelecek nesiller tarafından okunup anlaşılmasını umut eden Benjamin Franklin, genç okurlara ahlaki ve siyasi anlamda farkındalık kazandırmayı hedeflemiştir.
Franklin ve Ahlaki Yapının Dönüşümü
Batı toplumlarının reform hareketleri ardından krizden kurtulma yollarını aradığı dönem, yani Aydınlanma Çağı‘nda en önemli kriz din ve ahlak arasında görülmekteydi. İki kavram birbirinden tamamen kopmuştu; ahlak temellerinin belli bir inanış çerçevesinde inşa edileceğine yönelik düşüncelerde ayrılma ve kırılmalar mevcuttu. Eserinde bu ahlaki krize yönelik seküler yanıtlar vermeye çalışan Benjamin Franklin’in Autobiography’sinde en çok dikkat çeken nokta “Nasıl erdemli olunur?” sorusuna yanıt ararken önerdiği planlardır.
Eylemlerin sözlerden daha kıymetli olduğunu savunan Franklin, “Kelimeler bir insanın zekasını, ama eylemler onun anlamını gösterir.” ifadesini kullanmıştır. Ona göre; insan davranış ve alışkanlıkları her zaman iyi yönde değildi ve herhangi bir yöntemle doğru davranışlar edinilmesi gerekliydi. Belli bir zaman için yalnızca bir erdem alınırdı, özümsenene kadar bu erdem üzerinde çalışılır ve sonrasında diğer erdemlere geçilirdi. Benjamin Franklin, bu düşünceden yola çıkarak amaca giden yolda birer araç olarak gördüğü on üç erdem ve kaide sıralaması yapar:
- Ölçülülük
- Sessizlik
- Düzen
- Kararlılık
- Tutumluluk
- Çalışkanlık
- Dürüstlük
- Adalet
- Ilımlılık
- Temizlik
- Dinginlik
- İffet
- Tevazu
Bu listede en çok dikkat çeken erdemler temizlik, çalışkanlık ve sessizliktir. Rönesans etik anlayışında bulunmayan bu ifadeler, ilk kez Franklin tarafından sisteme dahil edilmiştir. Franklin, listesini hazırlarken aslında on iki erdem olarak hazırladığını fakat daha sonra bir arkadaşının kendisine onun kibirli bir insan olduğunu söylemesi üzerine listesine tevazuyu da eklediğini belirtmiştir.
Franklin’in tüm bu ahlak ölçütleri elbette din ile ilişki kurulmadan anlaşılması mümkün olan şeyler değildi. Erken yaşlarda dini törenlere ve papazların vaazlarına katılan Franklin, onların sözlerinde ve davranışlarında herhangi bir ahlak göremediğini ifade ederek zamanla bu gibi yerlere katılmaktan imtina etmiştir. Pazar günlerini okuma ve ibadet günü olarak belirleyen Franklin, kendisine Articles of Belief and Acts of Religion isminde özel bir dua metni oluşturmuştur. Benjamin Franklin, on beş yaşına geldiğinde okuduğu eserlerin etkisinde kalarak deist olduğunu ifade etmiştir.
Benjamin Franklin ve Siyasi Kişiliği
Ahlak felsefesi yanında Amerikan siyaseti konusunda da etkili olan ve bu alanda da çalışmalarda bulunan Benjamin Franklin, Amerika’nın kurucu üyeleri arasında yer alan tarihi bir kişiliktir.
Kendini sürekli yenilemeye dayalı ve Baconcu olarak nitelendirilen bir siyaset anlayışı olan Franklin’in politik düşüncelerine ulaşabileceğimiz ilk eserleri Sessiz İyililik mahlası ile kaleme alınmıştır. Ona göre; düşünce ifade özgürlüğü olmadığı sürece kamusal özgürlükten söz edilemez, her insan özgürlüğe sahiptir ve bu bir haktır. Yöneticilerin yaptığı hataları görmemeleri ise yalnızca tiranlara özgü bir harekettir. Hükümetler halkın çıkarlarını korumak için halkın temsilcileri ile faaliyetler yürütürler. Halk, yönetimin nasıl yapıldığını, süreci ve işlemleri gözlemleyebilir ve kontrol eder. Sadece kötü yönetimler bu durumdan rahatsız olurlar ve yalnızca suçlular ifade özgürlüğünden korkar.
Siyasi konularda orta sınıfın arkasında durarak onlar için çabalayan Benjamin Franklin, döneme hakim olan merkantilizm düşüncesine şiddetle karşı çıkmıştır ve ihracat odaklı iktisadi faaliyetlerin tarıma zarar verdiğini savunmuştur. Franklin’in özgürlük anlayışı, ahlaklı olmakla doğrudan ilişkilidir.
Benjamin Franklin ve Mucitlik
Bilimsel çalışmalarla da ilgilenen Benjamin Franklin, American Phylosophical Society’nin kurucusudur. 1737’de hobi olarak başladığı çalışmalarında elektrik makinesi ve leyden şişeleri ile deneyler yapmaktaydı. Bu deneylerde gözlemlediği kıvılcımları, yağmur sırasındaki gök gürültüsü ve şimşek çakmasına benzeterek aralarında bir ilişki olduğunu öne sürmüştür. Bu olaylar neticesinde büyük miktarda statik elektriğin ortaya çıktığını kanıtlamak için 1752’de uçurtma deneyini gerçekleştirdi. Bu deneyler sayesinde atmosferde hem (+) hem de (-) yüklü bulutların olduğunu kanıtlamıştır.
Farklı deneyler yapmaya devam eden mucit, icat ettiği nesnelerin hiçbirinin telifini almamış ve icatlarını halk kullanımına açık tutmuştur. Öne çıkan bazı icatlarını şu şekilde sıralamak mümkündür:
1) Uzun Kol
Kitap okuma alışkanlığından dolayı bir sürü kitaba sahip olan Franklin’in en büyük problemlerinden biri kitaplığının üst raflarındaki kitaplara kolaylıkla ulaşamamasıydı. Bu sorunu, 1786’da “uzun kol” adını verdiği icadı ile çözmüştür.
2) Cam Armonikası
Bu icat, şarap kadehlerinden çıkarılan armonik sesle müzik yapmanın mekanik bir alete dönüştürülmüş şeklidir. Kadehlerdeki farklı yoğunluktaki sıvıların farklı tonda sesler çıkarması mantığı ile Franklin öncülüğünde farklı müzik türleri oluşturulmuştur.
3) Odotmetre (Kilometre Sayacı)
Postacı olduğu sıralarda mesafeleri ölçmek isteyen Franklin, aracın tekerleğine takılarak çalışan bir sayaç icat etmiştir. Bu sayaç, kat edilen yolun mesafesini hesaplamaktaydı.
4) Bifokal (Çift odaklı gözlük)
Ülkemizde yaşlılık gözlüğü olarak adlandırılan bu gözlük çeşidi, diğerlerinden farklı olarak yakın ve uzak merceği aynı anda bulundurmaktadır. Bu sayede çift gözlük taşıma sorununu ortada kaldıran Franklin, yaşam standartlarını çağın ötesine taşımayı başarmıştır.
Benjamin Franklin’in Ardından
Tüm bu eserlere ve icatlara sahip olan büyük dahi, 17 Nisan 1790 tarihinde, seksen dört yaşında hayatını kaybetmiştir. Cenazesine yaklaşık 20.000 kişinin katıldığı söylenmekte. Ölümü Dr. John Jones tarafından, “Ne zaman ağrı ve nefes darlığı başlarsa ve akciğerlerinde bir imposthume, aniden tüm umut ve gururunu kaybediyordu. Yine de epeyce gücü vardı; ama solunum organları yavaş yavaş gördüğü baskıya dayanamadı. 17 Nisan 1790 tarihinde bir gece vakti usulca, Franklin’in seksen dört yıl ve üç aylık ömrü sona erdi.” şeklinde açıklanmıştır.
Benjamin Franklin, tüm bunların ötesinde sempatik bir figür olmasının yanı sıra aydınlanma düşünürü ve siyasetçisi olmuştur. Franklin, bir filozof ya da siyaset teorisyeni değildir; orta sınıf savunucusu bir Amerikan kimliğine sahiptir. Amerika siyasi düşüncesine başlıca hakim olan cumhuriyetçilik ve liberalizm kavramlarının ikisini de savunan Franklin; ne klasik bir cumhuriyetçi ne de klasik bir liberaldi. Klasik liberallerin aksine mülkiyet hakkını uygun bulmamış, klasik cumhuriyetçilerden farklı olarak ise iyi bir yurttaşın tamamen cumhuriyete adanmak zorunda olduğunu düşünmemiştir. Benjamin Franklin yalnızca bu düşüncelerin gelişmesinde etkili olmuştur; onun bu iki siyasal düşünceye indirgenmesi mümkün değildir.
Kaynakça
- Köktaş,Mümin, Bir Aydınlanma Şahsiyeti ve Amerikan Karakterinin İnşacısı Olarak Benjamin Franklin. 2019. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi. Doktora tezi
- Kaçmaz,Ercan, Baykara, Tuba, Farklı Ahlak Anlayışından Ortak Erdemlere: Hacı Bektaş Veli ve Benjamin Franklin. 2021. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi. Doktora tezi.
- Özkan, Selahattin, Bir Mucit Olarak Benjamin Franklin, Güncel Tarih, 22.02.2016. http://www.gunceltarih.org/2011/08/bir-mucit-olarak-benjamin-franklin.html?m=1 Erişim tarihi: 20.05.2023
