Tarih boyunca pek çok düşünür, tüm insanlığı açıkça erkeklikle özdeşleştirmiştir. Simone De Beauvoir; İkinci Cinsiyet kitabında insan olmanın toplumda standart ölçütünün tarih boyunca hep erkek görüşü ile belirlendiğini yazmıştır.
Aristoteles, bütün insanlığı açıkça erkeklikle özdeşleştirirken, Nietzsche’nin üst-insan kavramında ise kadınlara pek yer yoktur. Kadınlar pek çok alanda öteki, eksik ve yetersiz kabul edilmiştir. Hatta tarihteki başarılı kadınların, başarısının kaynağının da kadınsı doğalarını bir kenara bırakmaları olduğu anlatılagelmiştir. Peki tüm bu hayal ürünü sınırlamalara karşı, kadınlar tarihte nasıl başarılar elde etmişlerdir?
Miletoslu Aspasia: Felsefenin Seyrini Değiştiren Mücadeleci
Antik Yunan’da kadın, soylu veya hetaira değilse, özgürlüğü elinden alınmış bir köleden farksızdı. Böyle bir ortamda doğan ve büyüyen Aspasia, Atina şehir devletinde kız çocukları için bir okul açılması gerektiği düşüncesini ortaya atan ilk kişilerdendi. Fakat yaşadığı dönem boyunca kadınlara yönelik düşünceleri sebebiyle sürekli eleştirildi. Bu eleştirilerin temelinde Perikles ile yaşadığı aşk da vardı; ancak onun ismini bugünlere taşıyan özel hayatı değil, kendisinin retorik bilgisi ve felsefi ustalığı oldu. Sokrates’in öğretmeni olan Aspasia, Sokrates’i derinden etkileyerek felsefenin seyrini değiştirdi.
Aspasia, yaşadığı dönemde kadınların da felsefeye ait değerli düşünceler üretebileceklerini ve retorik sanatına hakim olabileceklerini gösterdi. Döneminin evlere kapatılmış, sınırlı bir sosyal çevreye hapsedilmiş, ikinci sınıf vatandaş olarak bile kabul edilmeyen kadınlarının haklarıyla ilgili mücadele etti.
Ada Lovelace: İlk Bilgisayar Programlamlamacası
Ada Lovelace, 1815 yılında İngiltere’de dünyaya geldi. Ünlü şair Lord Byron’un kızı olan Ada, babasının edebiyat tutkusunun aksine matematiğe çok ilgiliydi. Döneminin ünlü matematikçilerinden küçük yaşta dersler almıştı fakat onu en çok etkileyecek olan kişi Cambridge Üniversitesi Matematik Profesörü Charles Babbage idi. Ada, Babbage ile matematik üzerinde derin çalışmalar yürüttü.
Charles Babbage öğrencisinin Fransızca’dan tercüme ettiği bir hesaplama metodundan bahseden makalesinden çok etkilenmiş ve ondan makaleye şahsi notlarını da eklemesini istemiştir. Lovelace’in notları makalenin üç katı uzunluğundadır ve Lovelace, bu hesaplama metoduyla günümüzün yazılım kavramının tanımlamasını yapmıştır. Bu tanımla beraber Lovelace günümüzün ilk bilgisayar programlamacısı ünvanına sahip olmuştur.
Aynı zamanda ABD Savunma Bakanlığı için üretilmiş bir bilgisayar dili olan Ada, onun adından gelmektedir. Yine onun adıyla İngiliz Bilgisayar Topluluğu tarafından 1998’den beri bir madalya ödülü verilmektedir. 2008’de, bilgisayar bilimiyle uğraşan kadın öğrenciler onun için yıllık bir yarışma düzenlemiştir. Bununla beraber, İngiltere’de kadın üniversite öğrencileri için yıllık olarak verilen konferans, BCS Women Lovelace Colloguium da adını ondan almaktadır.
Artemisia Gentileschi: Zorluklara Rağmen Fırçasını Düşürmeyen Ressam
1593’te doğan Gentileschi, küçük yaşlardan itibaren resim yapmaya büyük ilgi duyuyordu. Pek çok kez dönemin İtalya’sındaki sanat okullarına girmeye çalışmış fakat kadın olduğu için alınmamıştır. Bu sebeple babası onu eğitmek için ressam Agostino Tassi ile anlaşmıştır. Fakat Tassi, Gentileschi’ye tecavüz etmiştir. Bu olay gerçekleştiğinde Gentileschi henüz 19 yaşındadır. Babası Tassi’ye dava açmıştır; duruşma sırasında Gentileschi’nin doğru söyleyip söylemediğinden emin olmak üzere; Gentileschi’ye işkence edilmiştir. Tassi, dava sonucu 1 yıl hapse mahkum edilse de bu cezayı neredeyse hiç çekmemiştir. Hatta dava sırasında Tassi, Gentileschi ile evlenmeyi reddettiği için; Gentileschi babası tarafından zorla başka biriyle evlendirilmiştir. Tüm bu yaşananlar ileride onun resimlerine yansıyacaktır.
Musevi kadın kahraman Judith’in, kendisine tecavüz etmeye çalışan Asurlu tiran Holofernes’in başını kesmesini gösteren yukarıdaki resim, Gentileschi’nin acısının güçlü bir ifadesidir. Gentileschi, bunun gibi 33 tablo daha resmetmiştir ve 17. yüzyıl İtalya’sının sanatına damga vurmuştur.
Gentileschi, zorlu yaşamına karşın Galileo ile aynı akademide yer almayı başarmıştır. 20. yüzyıl başında yeniden keşfedilene kadar resimlerinin çoğu babasına atfedilmiştir. Holofernes’in Kafasını Kesen Judith adlı ünlü tablosu Cosimo di’Medici adlı bir tüccar tarafından, dehşet verici bulunduğu için satın alınarak hiç kimseye gösterilmeden yıllarca gözlerden uzakta saklanmıştır. Zamanla ünü sanat tarihi çevrelerinin dışına taşan Gentileschi, pek çok yazara ve film yapımcısına ilham olmuştur.
İoanna Kuçuradi: Dünya Felsefe Federasyonu’nun İlk Kadın Başkanı
1936 yılında İstanbul’da doğan İoanna Kuçuradi, İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü’nü bitirdi. Daha sonra akademik alanda Türkiye’de pek çok üniversitede çalışan Kuçuradi, Hacettepe Üniversitesi’nin Felsefe Bölümü’nün kuruluşundan, 2003 yılında emekli oluncaya dek bölümün başkanlığını yaptı. Türkiye’nin, Dünya Felsefe Kongre’sinde yer alması için Türkiye Felsefe Kurumu‘nun kurulmasına öncülük etti.
2003 yılında düzenlenen 21. Dünya Felsefe Kongresi‘nin Türkiye’de yapılmasına öncülük etmesi ve bu alanda yaptığı bilimsel çalışmalar sayesinde aynı yıl UNESCO tarafından Felsefe Ödülü‘ne layık görüldü. Dünya Felsefe Federasyonu‘nun başkanlığını yürüttü ve bu göreve seçilen ilk kadın oldu. İnsan hakları ve etik konularında pek çok kitap, çeviri ve makale yayımladı. Ulusal ve uluslararası birçok ödül kazandı. Kendisi ilerleyen yaşına rağmen hala çalışmalarına devam ediyor.
Marie Curie: İki Nobel Ödülü Bulunduran Tek Kadın
Marie Salomea Sklodowska, 1867’de Varşova’da doğdu. O sırada Polonya, Rus yönetimi altındaydı ve kadınların yüksek eğitim almasına izin verilmiyordu. Paris’te tıp okuyan kız kardeşine mali yardımda bulunmak için çalıştı ve kendisi de 1891 yılında Paris’e taşınıp matematik, fizik ve kimya dersleri aldı. 1895’te meslektaşı Pierre Curie ile evlendi. 1897’de kızı doğunca aileyi geçindirmek için öğretmenlik yapmaya başladı; ama ahırdan dönüştürülmüş bir barakada Pierre ile çalışmalarını da sürdürdü. Pierre öldükten sonra Paris Üniversitesi‘ndeki kürsüsünü kabul etti ve bu göreve gelen ilk kadın oldu.
Nobel ödülü alan ilk kadın ve iki kez Nobel ödülü kazanan ilk kişi olan Marie Curie, I. Dünya Savaşı sırasında radyoloji merkezlerinin kurulmasına yardım etti. 1934’te olasılıkla uzun süre ışınıma maruz kaldığı için kansızlıktan hayata gözlerini yumdu.
Marie, iki kez üst üste Nobel kazanmış olsa da 2023 itibariyle bilim alanında verilen 622 Nobel Ödülü’nden sadece 23’ü kadınlara layık görüldü.
Hatice Nüzhet Gökdoğan: İstanbul Üniversitesi’ndeki İlk Tezin Sahibi, İlk Kadın Dekan
Hatice Nüzhet Gökdoğan, Atatürk’ün silah arkadaşlarından Tümgeneral Mehmet Zihni Toydemir’in kızı olarak, 1910 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. 1928 yılında yatılı kız lisesinden mezun olup devlet bursunu kazanarak Fransa’da matematik ve fizik üzerine eğitim almaya gitti. 1932’de Lyon’da matematik, 1933 yılında Paris’te fizik eğitimi aldı ardından ülkesine döndü.
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’ndeki ilk doçent olarak atanan Nüzhet Gökdoğan, 1936’da İTÜ’nün ilk kadın akademisyeni oldu. Gökdoğan’ın İstanbul Üniversitesi’nde tamamladığı tez, üniversitede yazılan ilk tez olduğu için “1” numarasıyla kaydedilmiştir.
1948 yılında profesör olana dek astronomi alanında Türkiye’deki çalışmalarına devam etti. Türk Kadınlar Derneği ve Türk Matematik Derneği’ni kurdu. 1951’de ABD’nin Michigan kentine gitti, uluslararası gözlemevlerinde görev yaptı. Ardından Türkiye’nin ilk kadın dekanı olarak İÜ Fen Fakültesi’ne atandı. Gökdoğan 2003 yılında aramızdan ayrıldı.
Gece Cadıları: Savaşın Seyrini Değiştiren Sovyet Kadınları
1941’in ortasında, Naziler’i korkutan, uçaklarla Alman mevzilerine bombalar atan ve büyük kayıplar verdiren bir kadın grubu ortaya çıktı. Almanlar, Sovyet kadın pilotların kullandığı uçakların sesini süpürge sesine benzettiği için grubu Gece Cadıları olarak adlandırdı.
Sovyet kadın pilot Marina Raskova‘nın üniversitelerde okuyan 17-26 yaş arası 400 kadını toplamasıyla başladı Gece Cadıları. Sovyet Hükümetinin kendilerine eski savaş uçakları ve eski askeri teçhizatlar vermiş olmasına karşın; savaş boyunca, grubun uçakları Alman hedeflerine yaklaşık 23 bin ton bomba attı. 30 bin kez uçuş yapan Sovyet kadınları, II. Dünya Savaş’ının seyrini değiştirdi. Tamamen erkeklikle özdeşleştirilmiş olan askerlik alanında da kadınların başarısını tüm dünyaya göstererek adlarını tarihe yazdırdılar.
Junko Tabei: Everest’in Zirvesine Ulaşan İlk Kadın
Junko Tabei, Japon bir dağcı, yazar ve öğretmendi. 1975’te Everest’in zirvesine ulaşan ilk kadın oldu. Ayrıca 2016’da vefat etmeden önce Yedi Zirveler‘e, yani her kıtadaki en yüksek zirveye tırmanan ilk kadın olmayı başardı.
Günümüzde kadın sporcular çığır açarak hem kadınlar hem de erkekler için çıtayı yükseltmeye devam ediyor. Son 50 yılda 700’den fazla kadın Everest’e tırmandı, 629 kadın Manş Denizi‘ni yüzerek geçtiği biliniyor.
Larissa Semyonovno Latynina: Yenilmez Bir Madalya Avcısı
Larissa Semyonovno Latynina, 1934 yılının Sovyet Rusya’sında doğdu. Daha bebekken babası tarafından terk edildi; annesi onu gündüzleri temizlikçilik, geceleri bekçilik yaparak büyüttüğü. Larissa, daha 19 yaşında Roma’da Dünya Şampiyona’sına çıktı ve bir de altın madalya kazandı. İki yıl sonra Melbourne’de Olimpiyatlara katıldı ve 4’ü altın olmak üzere 6 altın madalya kazandı. Melbourne’den sonra düzenlenen Dünya Şampiyona’sına da damgasına vuran Larisa, bu turnuvadan da 6 madalya kazandı; üstelik bunu 4 aylık hamileyken başardı.
Hamileliği, profesyonel kariyerine hiçbir engel oluşturmayan Larissa, toplamda kazandığı 18 madalya ile 2012’ye kadar en fazla olimpiyat madalyası kazanan sporcu rekorunu 48 yıl boyunca elinde tutmayı başardı. Hayatı boyunca ise tamı tamına 46 madalya kazandı.
Bir spor muhabirinin hakkında dediği gibi: “Aile trajedileri ve kanlı savaşlar yaşayan küçük bir kızın yenilmez bir Madalya Avcısı’na dönüşmesini anlatan bir hikaye bu. Azmin, hırsın, tutkunun hikayesi.”
Nazmiye Muslu Muratlı: Üst Üste Altın Madalya Kazanan İlk Türk Sporcu
Lucretia Coffin Mott: Kadın ve Siyahi Bireylerin Haklarının Savunucusu
Lucretia Coffin Mott, 1793’te Amerika’da doğdu. Zar zor okulu bitirdi ve bir süre öğretmenlik yaptı. Daha sonra James Mott ile evlendi. Bir çocuğu oldu fakat bu çocuğu 5 yaşında vefat etti. Bu ölüm, Lucretia’yı dini inançlara bağladı. Bunun etkisiyle ilk olarak kölelik karşıtı gruplarda yer aldı. Üretimlerinde kölelerin kullanıldığı ürünleri boykot etti ve asla kullanmadı. Tüm bunlar yaşanırken Lucretia, hitabet alanında kendini geliştiriyor, siyasi bir hayata kendini hazırlıyordu. Eşi James de bunu tümüyle destekliyordu.
Lucretia, tüm Amerika’yı dolaşarak kölelik karşıtı konuşmalar yaptı, toplantılar düzenledi. Kaçak köleleri her tehlikeyi göze alarak evinde sakladı. Lucretia, kölelik karşıtı hareketlerde bulunurken bir şey daha dikkatini çekmişti: cinsiyet ayrımcılığı. Kadın olduğu için her kölelik karşıtı grupta yer alamıyordu. Bunun üzerine düşünmeye ve bunu değiştirecek adımlar atmaya başladı. 1840 yılında, Londra’da düzenlenen Dünya Kölelik Karşıtları Konvensiyonu‘na ABD delegesi olarak seçildi. Ancak Londra’da da kadın olması yüzünden konuşmaları tepki topladı. Londra’daki izlenimlerini Elizabeth Cady Stanton ile paylaşan Lucretia, kadınların siyasi hakları konusunda bir miting düzenlemeyi kafasına koymuştu.
Lucretia ve Stanton 1848’de kadar sıkı bir çalışma gerçekleştirdiler. 1848’de uzun çabalar ve yoğun emekler sonucunda yerel çapta bir kadın hakları toplantısı düzenlenebildi. Seneca Falls’daki bu toplantı, dünya üzerinde kadınların oy hakkı mücadelesi için yapılan ilk örgütlü çalışma olarak tarihe geçecekti. Seneca Falls’ta Stanton ve Lucretia’nın kaleme aldığı bir bildiri okundu. Bağımsızlık Bildirgesi’ne paralel yazılan bu bildiride “Bütün kadınlar ve bütün erkekler eşit yaratılmıştır“ sözleri ilgi çekiyordu. Mott, 1850’de New York’ta düzenlenen daha geniş çaplı bir kadın toplantısının da baş örgütçüsü oldu.
Kadın hakları mücadelesini dini inançları paralelinde yürüten Mott, 19. yüzyılın sonunda pek çok siyasi örgütlenmenin başını çekti. İç savaştan sonra Amerika Eşit Haklar Konvensiyonu‘nun ilk başkanı seçilen Lucretia, kadınların siyasi hakları ve siyahların siyasi hakları konusunda pek çok örgütlenmenin temellerini atmayı başardı.
Barış ve eşitlik için mücadele ettiğini vurgulayan ve “iyilik iyiliği doğurur“, diyen Lucretia Mott, 1880’de, eşinden yirmi yıl sonra hayata gözlerini yumdu.
Bell Hooks: Fikirleriyle Öne Çıkan Bir Sosyal Aktivist
Amerikalı sosyal aktivist ve aydın Gloria Jean Watkins, yazar olarak büyükannesinin adını almıştır. Bunu yaparak hem onu onurlandırmak hem de onun hazırcevaplık yeteneğinden güç almak istemiştir. Okuyucuya kendisinden ziyade fikirlerine odaklanmasını hatırlatmak için adını yazarken tümüyle küçük harfler kullanır. 1952’de ABD, Kentucky kırsalında hademe bir babanın ve yedi çocuğuna bakan bir annenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Irksal olarak ayrılmış bir okula gitmiştir. Burada ırk ve sınıf farklılıklarının farkına varmıştır.
21 yaşında Standford Üniversitesi’nde İngilizce bölümünü bitirmiş, yüksek lisans ve doktorasını tamamlayarak Southern California Üniversitesi’nde etnik araştırmalar profesörü olmuştur. İlk kitabını 19 yaşında yazdıktan sonra ölümüne değin farklı konularda otuzdan fazla kitap yayımlamıştır. Hayatını eşitsizliklere karşı mücadeleyle geçirmiş, feminist hareketin öncülerinden biri olmuştur. Şu alıntısıyla adını tarihe yazdırmıştır:
“Beyaz kadınlar, beyazları üstün tutan bu emperyalist kapitalist ataerkilliğin suç ortağı olmuştur.”
Sabiha Zekeriya Sertel: Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk Profesyonel Kadın Gazeteci ve İlk Sosyal Hizmetler Uzmanı
Sabiha Sertel, 1895’te Selanik’te doğdu. Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk profesyonel kadın gazetecidir; aynı zamanda mahkemede yargılanan ilk Türk kadın gazetecidir. Amerika’da sosyal hizmetler eğitimi alarak Türkiye’nin ilk sosyal hizmetler uzmanı da olmuştur. 1919’da çıkan Büyük Mecmua’da Türk Feminizmi‘ni ilk kez kullanan kişi olmuştur. Yaşamı gibi evliliği de sıra dışıdır. Onunla birlikte ilk kez Yahudi Dönme cemaatinden bir kadın, cemaat dışında bir evlilik gerçekleştirmiştir. Bu yüzden sertçe eleştirilmiştir. Yazdığı yazılar nedeniyle de basında sıkça polemiklerle karşı karşıya kalmıştır. Bu yazılarda kendisine “Bolşevik Dudu”; “vatan haini” bile denmiştir.
Dönmeliği ve Yahudi kökleri teşhir edilmiştir. Tüm bunlara rağmen Sabiha Sertel yine sözünü esirgememiş ve kadın mücadelesini yazmaktan vazgeçmemiştir. Tan Gazetesi ve Matbaası’nın “komünizm propagandası yaptıkları” iddiasıyla, 4 Aralık 1945’te bir grup genç tarafından basılıp yağmalanması yüzünden hayatı giderek zorlaşan Sertel, 1950’de Türkiye’yi terk etmek zorunda kalmıştır. Sürgüne gittikten sonra altı ülke değiştirmiştir. 1968’de Bakü’de hayata gözlerini yummuştur.
Cumhuriyet Dönemi kadın hakları savunuculuğunun öncülerindendir.
“Kadınlar devlet dairelerine, ticarethanelerine, fabrikalara girmişler; maddi ve manevi hayatta her türlü mesaiye göğüs germişler; onların da hayatta mücadeleye elverişli bir düşünüş biçimi ve dimağı olduğunu ispat etmişlerdir.”
Benazir Butto: Pakistan’ın İlk Kadın Başbakanı
1953’te Pakistan’da doğan Benazir Butto, Pakistan eski Devlet Başkanı Zülfikar Ali Butto’nun kızıdır. Siyasetin içine doğan Benazir, Berkeley’de siyaset ve Harvard’da hukuk eğitimi gördü. Daha sonra ise ülkesine döndü.
Benazir 24 yaşındayken; babası haksız sebeplerle idam edildi, kendisi de hapis cezasına mahkum edildi. Bir süre hapiste kaldıktan sonra sürgüne yollandı. Koşullar biraz daha iyileşince tekrar Pakistan’a döndü ve seçimleri kazanarak Pakistan’ın ilk kadın başbakanı oldu. Kadın hakları reformları gerçekleştirdi, kız çocuklarının hayata katılmasını sağlayacak adımlar attı. Başbakanlığı uzun sürmedi; yolsuzlukla suçlandı fakat bu asla kesinleşmedi ve ülkesini yeniden terk etmek zorunda kaldı.
2007 yılında tekrar başbakan olma olasılığı doğunca; ölümü göze alarak ülkesine döndü. Döndüğü gün miting düzenleyen Benazir’i halk sevgi gösterileriyle karşıladı fakat mitingde 15 yaşındaki bir intihar bombacısının kendini patlatmasıyla miting alanı katliam yerine döndü. Katliamda Benazir ile birlikte 138 kişi, demokrasi ve kadın hakları öldürüldü. İşin en acı taraflarından biri ise; Benazir’in babasıyla aynı günde ve aynı yerde katledilmiş olmasıydı.
Burada yaşam öykülerine tanıklık ettiğimiz her kadın, yaşadığı çağın ötekisi, yetersizi ve eksiği olarak görülmüştü fakat tarih için saygın, eşitlikçi ve mücadeleci fikirler ürettiler. Kadınlar tarih boyunca kadın-erkek arasında süregelen ayrımın; biyolojiden kaynaklanmayan, imitasyon bir kurgu olduğunu anlatmaya çalıştılar. Bu çabanın günümüzde de devam ettiğine şahit olurken söyleyebiliriz ki; yazımızda bahsettiğimiz kadınlar ve daha niceleri bu mücadeleleri ile tarih sahnesinde yerini alarak, bu sahneye adını altın harflerle yazdırdı. Dünya üzerindeki tüm emekçi kadınlar, duruşları ve başarılarıyla bu sahneye adını yazdırmaya devam edecektir. Simone de Beauvoir’ın da dediği gibi:
“Biz, kadınlara yönetilen saldırıların çokluğu ve sertliği karşısında yılmayacağımız gibi; ne sahici kadına yağdırılan çıkarcı övgülere kanıp aldanacağız ne de paylaşmaya yanaşmadıkları alın yazısının erkeklerde uyandırdığı coşkunluğa kapılacağız.”
Kaynakça
- Atkinson, Sam, Felsefe Kitabı, (Çev. Emel Lakşe), İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
- Beauvoir, Simone, İkinci Cinsiyet, (Çev. Gülnur Savran), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları,2020.
Miletoslu Aspasia
- Uslu, L. (2018). Antik Yunan’ın Sıra Dışı Kadınları: Filozoflar, Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 24, Haziran 2018, s. 428-441
- Tulay, S. A. (2008). Miletoslu Aspasia, İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Güzel, Bekir. ”Antik Yunan’da Mücadeleci Bir Filozof: Aspasia”. İTÜ Bilim, Mühendislik ve Teknoloji Kadın Araştırmaları ve Uygulama Merkezi Dergisi 1. 7 (2020): 28
Ada Lovelace
- Lewis, Johnson. ”Ada Lovelace” ThoughtCo, 17 Oct. 2019. https://www.thoughtco.com/ada-lovelace-biography-3525491. Erişim Tarihi: 07.03.2023
- ”Ada Lovelace”. Britannica. Web. 07.03.2023. https://www.britannica.com/explore/100women/profiles/ada-lovelace.
Artemisia Gentileschi
- Jasperse, Jitske. ”Artemisia Gentileschi” Artherstory, 10 Nov. 2021. https://artherstory.net/thoughts-on-feminist-art-history-in-the-wake-of-artemisia-vrouw-macht-at-rijksmuseum-twenthe/. Erişim Tarihi: 07.03.2023
- Heaton, Hilton. ”Artemisia Gentileschi” Varsity, 2 May. 2020. https://www.varsity.co.uk/arts/19071. Erişim Tarihi 07.03.2023
İoanna Kuçuradi
- ”İoanna Kuçuradi”. FİSP. Web. 07.03.2023. https://www.fisp.org/ioanna-kucuradi.
- ”İoanna Kuçuradi”. Hacettepe. Web. 07.03.2023. https://felsefe.hacettepe.edu.tr/tr/prof_dr_ionna_kucuradi_-5.
Marie Curie
- Cavanagh, Katie, Bilim Kitabı, (Çev. Ahmet Fethi Yıldırım), İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
- ”Marie Curie”. Britannica. Web. 07.03.2023. https://www.britannica.com/explore/100women/profiles/marie-curie.
- ”Marie Curie”. Google. Web. 07.03.2023. https://about.google/intl/tr_all/stories/trailblazing-women-in-history/.
Hatice Nüzhet Gökdoğan
- ”Hatice Nüzhet Gökdoğan”. TAD. Web. 07.03.2023. https://www.tad.org.tr/ani-defteri/nuzhet-gokdogan.
- ”Hatice Nüzhet Gökdoğan”. Webtekno. Web. 07.03.2023. https://www.webtekno.com/turk-bilim-kadinlari-h107124.html.
Gece Cadıları
- Holland, Brynn. ”Night Witches” History, 7 jun. 2019. https://www.history.com/news/meet-the-night-witches-the-daring-female-pilots-who-bombed-nazis-by-night. Erişim Tarihi: 07.03.2023.
Junko Tabei
- ”Junko Tabei”. Google. Web. 07.03.2023. https://about.google/intl/tr_all/stories/trailblazing-women-in-history/.
Larisa Latynina
- ”Larissa Lytnina”. Eurosport. Web. 07.03.2023. https://www.eurosport.com.tr/olimpiyat-oyunlari/madalya-avcisi-larisa-latynina-olimipyat-hikayeleri-tokyo-2020-mustafa-kavgaci_sto7509689/story.shtml.
- ”Larissa Lytnina”. Britannica. Web. 07.03.2023. https://www.britannica.com/biography/Larisa-Latynina.
Nazmiye Muslu Muratlı
- ”Nazmiye Muslu Muratlı”. Habertürk. Web. 07.03.2023. https://www.haberturk.com/gundem/haber/1302669-engelli-sporcu-nazmiye-muslu-muratli-haberturke-konustu.
- ”Nazmiye Muslu Muratlı”. Wikiwand. Web. 07.03.2023. https://www.wikiwand.com/tr/Nazmiye_Muratl%C4%B1.
Lucretia Coffin Mott
- Michals, Debra. ”Lucretia Coffin Mott”. Womenhistory. 2017. https://www.womenshistory.org/education-resources/biographies/lucretia-mott. Erişim Tarihi: 07.03.2023.
- ”Lucretia Coffin Mott”. Bianet. Web. https://m.bianet.org/bianet/siyaset/12751-kadinlar-ugruna-mucadele.
Bell Hooks
- ”bell hooks”. Womeninwisconsin. Web. https://womeninwisconsin.org/profile/bell-hooks/.
- Atkinson, Sam, Sosyoloji Kitabı, (Çev. Tufan Göbekçin), İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
Sabiha Zekeriya Sertel Hanım
- Yazan, Aylin. ”Sabiha Sertel Hanım”. BBC. 19 Aralık 2019. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-50387805. Erişim Tarihi: 07.03.2023.
- Bengi, Derya, Zat, Erdir, 100. Yılında Cumhuriyet’in Popüler Kültür Haritası, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
Benazir Butto
- ”Benazir Butto”. History. Web. 21 Aug. 2018. https://www.history.com/topics/womens-history/benazir-bhutto. Erişim Tarihi: 07.03.2023
- ”Benazir Butto’nun Hayatı ve Pakistan Kültürel Hayatına Etkisi”. Ankara. Web. 2020. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12575/73117.
