Türk çağdaşlaşması, sanayileşme ve modernleşme gibi kavramlar farklı anlamlar taşısalar da temelde aynı tarihsel dönemi kapsayan süreçler olarak ele alınır. Bu sürecin başlangıcına dair akademik tartışmalar devam etse bile, III. Selim dönemini başlangıç kabul edenler olduğu gibi kökleri daha eskiye dayandıran görüşler de mevcuttur. Ancak tüm bu tartışmalarda ortaklaşılan en kritik nokta, Tanzimat reformlarının modernleşme sürecindeki dönüştürücü rolüdür.
II. Mahmut Reformları ve Merkeziyetçi Devlet Yapısı
Tahta çıkışı sancılı bir süreç sonucunda gerçekleşen II. Mahmut, iktidarını sağlamlaştırmak için ayanlar ile iş birliği yapmak zorunda kalmıştır. Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’yı sadrazam atayarak güç dengelerini yönetmeye çalışmış; ancak 1808’de imzalanan Sened-i İttifak ile devlet, ayanların siyasi varlığını resmen tanımıştır. Bu anlaşma, hükümdarın yetkilerini kısıtlaması ve yerel güçleri meşrulaştırması nedeniyle, Batı tarihindeki Magna Carta ile benzerlik gösteren bir adım olarak yorumlanır. Ancak yaklaşık üç ay sonra çıkan bir isyan sonucu Alemdar Mustafa Paşa’nın ölümüyle II. Mahmut bu anlaşmayı feshetmiştir.
II. Mahmut, ayanların ve Yeniçeri Ocağı’nın otoritesine karşı stratejik hamleler geliştirmiştir. 1826’da Vakay-ı Hayriye (Hayırlı Olay) ile Yeniçeri Ocağı’nı lağvederek merkezi otoriteyi güçlendirmiş; aynı zamanda Sırp ve Yunan isyanları gibi iç-dış krizlerle mücadele etmiştir. Bu çalkantılı dönemde bile, devletin modernleşmesi için kalıcı reformlara odaklanmıştır:
- Geleneksel divan sistemi kaldırılarak kabine sistemine geçilmiş ve nazırlıklar (bakanlıklar) oluşturulmuştur.
- Dar-ı Şuray-ı Askeri (Askerî Şûra), Meclis-i Ahkam-ı Adliye (Yargıtay) ve Dar-ı Şuray-ı Bab-ı Ali gibi danışma ve yargı kurumları hayata geçirilmiştir.
- Posta teşkilatı, modern askerî okullar ve eğitim kurumları gibi yapısal yeniliklerle merkezi bürokrasi güçlendirilmiştir.
- Tımar sistemi kaldırılmış, orduya kıyafet, silah ve teçhizat üreten küçük imalathaneler açılarak sanayileşme yönünde adımlar atılmıştır.
- Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi sistemi başlatılmış, sarayda tercüme odası kurularak dışişleri için bürokratlar yetiştirilmiştir.
Abdülmecid Han pinterest.com
Sultan Abdülmecid Dönemi ve Yeni Bürokrasi
II. Mahmut 1839’da vefat etmiş ve yerine 18 yaşındaki oğlu Abdülmecid tahta çıkmıştır. Babası gibi reformist bir kimliğe sahip olan Abdülmecid, Tanzimat Dönemi’ni başlatarak Osmanlı reform sürecine damgasını vurmuştur. II. Mahmut’un başlattığı yenileşme hareketi, modern anlamda bir bürokrat zümresinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu zümre, Batı’daki gelişmeleri takip edebilen ve bu yönde politikalar üretebiliyordu.
Tanzimat Fermanı’nın mimarı Mustafa Reşit Paşa, bu zümrenin önde gelen isimlerindendi. II. Mahmut döneminde Hariciye Nazırlığı yapmış, Avrupa’daki elçiliklerde görev almıştı. Mısır Hidivliği’ne karşı denge politikası izlemek ve İngiltere’nin desteğini almak için 1838 Baltalimanı Antlaşması’nı imzalaması, onun diplomatik becerisini gösterir.
Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu)
Mustafa Reşit Paşa, “Tanzimat-ı Hayriye” adını verdiği reform taslaklarını II. Mahmut döneminde hazırlatmıştı. II. Mahmut’un ani ölümü ve Abdülmecid’in tahta geçmesiyle bu esasları genç sultana kabul ettirmiştir. 3 Kasım 1839’da Gülhane’de okunan fermanla Tanzimat Dönemi resmen başlamıştır.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu, bozuklukların nedenlerini sıralayarak başlar ve temel amacın “mülk(devlet) ve milleti ihya” etmek olduğunu vurgular. Fermanda:
- Kişi hakları (can güvenliği, yasadışı cezalandırmama),
- Mülkiyet hakkı,(müsadere(el-koyma) sisteminin kaldırılması)
- Vergi adaleti ve eşitlik (din, dil, mezhep ayrımı olmaksızın yasa önünde eşitlik) ilkeleri öne çıkar.
Tanzimat Dönemi (1839-1876)
Tanzimat Fermanı ile Tanzimat Dönemi reformları aynı şeyleri ifade etmemektedir. Ferman, yönetim ilkelerini içeren bir haklar ve vaatler bildirgesi iken; Tanzimat Dönemi, idari, mali, siyasi ve ekonomik alanlarda yapılan reformların genelini kapsar. Bu nedenle, Tanzimat Fermanı ile Tanzimat Dönemi birbirini tamamlayan iki unsur olarak ele alınmalıdır. Ali Paşa ve Fuad Paşa gibi isimlerin öne çıkmasıyla reformlar adım adım ilerlemiş, Osmanlı’nın modern hukuk devleti anlayışına geçişi sağlanmıştır.
Kaynakça
- Ertan, Temuçin Faik, editör. Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. 9. baskı, Siyasal Kitabevi, 2022.
- Belge, Murat, editör. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 1. cilt, İletişim Yayınları, 1985.
- İnalcık, Halil, ve Mehmet Seyitdanlıoğlu. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Phoenix Yayınevi, 2006.
- Kapak Görseli: Wikipedia.com
