Bir çocuğun gelişimini, bir toplumun gelişimi ile bir tutabiliriz diye düşünüyorum. Sağlıklı bir ortamda yetişen çocuklar ileride, sağlıklı bireyler olarak bulundukları topluma olumlu yönde katkı sunarlar. Fakat sağlıksız bir ortamda yetişen çocuklar için aynı şeyi söylemek zor. Sanat ise insan hayatında yemek kadar, su kadar önemlidir. Günümüzde sanat, lüks görünse de aslında sanata olan bakış açımız oldukça dar.
Görmeyi bilenler için sanat, her şey demektir. Boyalarla resim yapmak istiyor ama elinizde uygun renkte boyanız yoksa, doğadaki çiçek veya sebzeleri kullanarak boya elde edebilirsiniz. Dokulu çalışmalar yapmak istiyorsanız işiniz daha kolay çünkü çevremiz binbir türlü dokuya sahip ürünlerle dolu. Kumaş, ip, su, toprak, yaprak ve daha etrafınızda görebileceğiniz her şeyi sanatta kullanabilirsiniz. Biz yetişkinlerin hayal dünyası sınırlı olsa da söz konusu çocuklar olduğunda karşımızda sonsuz bir hayal dünyası duruyor.
Mademki sanatın hayatımızda su kadar değeri var diyoruz o hâlde sanat, gelişimleri için kritik öneme sahip olan çocukların hayatlarında nasıl bir etkiye sahiptir?
Çocuğun Dünyasında Sanat
Sanat, bireyin hayatında sadece keyifli vakit geçirmek veya estetik olarak göze hitap eden eserleri ortaya çıkarmak anlamına gelmemeli. Özellikle 0-8 yaş dediğimiz erken çocukluk döneminde sanat, çocukların bütüncül gelişimlerine katkıda bulunur. Nasıl mı?
Boyama yapmak için boya kalemi, pastel boya veya suluboya fırçasını ilk başlarda elleriyle bütün olarak kavrayan çocuklar; ilerleyen aşamalarda sadece parmak uçlarını kullanarak tutabilecek aşamaya gelirler, işte bu ince motor kasların gelişimidir. Bazı çocuklar, mizaçları gereği içe kapanık ve çekingen bir yaklaşım sergilerler. Konuşmaları için onları teşvik ederken bazen ters teper ve çocuk daha da içine kapanır. Böyle durumlarda iletişim kurmanın alternatif yollarını kullanmak gerekli, yani sanatı. Resim yoluyla çocuk; üzüntü, kaygı, sinir, sevdiği kişiyi ve daha birçok şeyi çizerek anlatabilir. Hatta dünya üzerinde yaşanmasını hiç istemesek de bir çocuğun şiddete uğradığını da yine resimler yoluyla öğrenmemiz mümkün.
Bunların haricinde resim yaparken kalem veya fırçayı istediğimiz yerde kullanabilmek için el-göz koordinasyonumuzun gelişmiş olması gerekir. Ve tabii ki hepimizin bildiği, sanatın yaratıcılık ve sınırsız hayal gücüne olan olumlu katkısını da belirtmezsek olmaz.
Uzun yıllar boyunca çocukların yaratıcılıkları, geniş hayal güçleri ve alternatif üretimleri büyükler tarafından dikkate alınmadı. Çocuk sıfatının altına iterek oyunla sınırlandırdılar, içinde yatan potansiyeli fark edemediler. 0-8 yaş çocuklarla yıllardır iç içe olan birisi olarak şunu söyleyebilirim ki hiçbir zaman zıplayamadığını, atlayamadığını, bir müzik aleti çalamadığını veya başka bir beceriyi yapamadığına dair bir ifade duymadım. Çocukların, Locke‘un aksine boş bir levha olarak değil; çevrelerini keşfetmeleri için gerekli cevherle doğduklarını düşünüyorum. Günümüzde ise ebeveynler, bir meyveyi soymaktan tutun da bir dilim ekmeği parçalara bölmeye kadar her işi çocuklarının yerine yaptıkları için şimdiki çocuklarda özgüven problemine sıklıkla rastlamaktayız. Eğer çevrenizde denemekten korkan, hiç yapmadığı bir şeyi bile yapamadığını ifade eden bir çocuk varsa bilin ki arkasında çocuğunun girişimciliğini engellemiş ebeveynler vardır.
Resimli Kitapların Önemi
Sanat hayatımızın her yerinde; kitaplarda, şarkılarda, yemeklerde, zihnimizde ve daha nicesinde. Tıpkı sanat gibi çocukların kitaplarda da erken yaşta tanışması oldukça önemlidir. Hatta henüz anne karnındayken hikâye anlatımının önemini vurguluyor uzmanlar. Erken çocukluk dönemindeki çocuklar henüz okuma-yazmayı bilmedikleri için kitapların resim ağırlıklı olmasına özen gösterilir. Evde, okulda veya bir kitapçıda çocuğunuz kitapları incelerken; içerik için ebeveynlerine bağımlı kalmamalı. Çocukların incelediği kitabın sayfaları, ona birçok hikâyeyi aktarıyor zaten.
Şu anda yazımızın odak noktası çocuklar olduğu için resimli kitapları sadece çocuklar bazında inceliyor olsak da aslında her yaştan insana keyif verir. Belki çocuklar kadar geniş hayal gücümüz yok fakat kelimelerin görselleştirilmesi kimin keyfini yerine getirmez ki?
Sanatın önemi de tam olarak burada devreye giriyor. İçerik, dil ve tema bakımından nasıl ki çocuk kitaplarının -hatta genel olarak tüm kitapların- doğru olması gerekli; kitaptaki resimler de ince eleyip sık dokunmalıdır. Alt metinde yaşına uygun olmayan mesajlar yatan, yaşının çok üstünde gerçek resimler, kitabı yansıtmayan çizimler ve karmaşık resimler çocuklara hiçbir şey kazandırmaz. Bu yüzden de çocuklara bir kitap okuyacağımız, hediye edeceğimiz zaman mutlaka öncesinde bir yetişkinin okuyup denetlemesi gerekli. Doğru ve özenlice yapılmış bir resim, çocuğun hayal gücünü geliştirir ve sanat kavramının temellerini atar. Henüz kalem veya fırça tutabilecek olgunluğa erişmeden evvel çocukların sanatla karşılaştıkları ilk nokta resimli çocuk kitapları diyebiliriz.
Çocuk edebiyatı uçsuz bucaksız bir deniz kadar geniştir. Bu alanda gerek metin gerekse illüstrasyonu ile popüler birçok isim vardır. Bu isimlerden birinin, Julia Donaldson‘ın yeri bende ayrıdır. Donaldson’ın kitapları sadece bir kitap değildir, bu kitaplarda adeta bambaşka bir dünyayı ziyaret ediyorsunuz. Ve kendisinin kitapları sadece okumak için değildir. Özellikle 0-6 yaş okul öncesi dönemde, Donaldson’ın kitapları aracılığıyla çocuklarla birlikte birçok sanatsal aktivite yapabilirsiniz. Değnek Adam kitabıyla doğadaki malzemeleri kullanarak kendi değnek adamınızı yapabilir; Kâğıt Bebekler ile kağıttan bebeklerinizi keserek biraz nostalji yapabilirsiniz.
Çocuklarda Yaratıcılığın Gelişimi
Etrafımızdaki her şeyin sanatsal bir malzeme olabileceğini söylemiştik. Yaşadığımız dünya, başlı başına bir sanat eseri zaten. Böyle bir dünyaya gelen çocuğun yaratıcılığı da hâliyle bebekliğinden itibaren başlar. Çocuklarda yaratıcılığın gelişimi üç döneme ayrılarak incelenmiştir.
Deney Evresi
Bebeklikten ortalama dört yaşına kadar olan süreci kapsayan bu evre, adeta hayatın deneysel versiyonu. Çevremizdeki neredeyse tüm bebeklerde gördüğümüz bazı evrensel hareketler vardır. Etraflarını keşif isteği, ellerine aldıkları her türlü nesneyi atma, sallama veya ısırma gibi keşfe dayalı hareketler görürüz. Keşif ve öğrenme isteği, yaratıcılığın ilk basamağıdır. Bizlerin bebeklerde tatlı veya komik bulduğumuz her hareketi ise yaratıcılığın ilk adımlarıdır.
Sembolik Evre
Yaklaşık olarak dört ile dokuz yaş arasını kapsayan bir dönemdir. Çocuk için güneş illaki sarı, gökyüzü mavi olmak zorunda değildir. Resimlerinde mor gökyüzü, yeşil güneş görebiliriz. Henüz hayalle gerçeği ayırt edemeyen çocuklar, bu dönemde sıklıkla rüyalarında gördüklerini gerçekmiş gibi algılayabilirler. Çocuklarda yaratıcılığın açığa çıktığı, bu yüzden de kritik öneme sahip bir dönemdir. Çünkü bu dönem aynı zamanda çocuklarda yaratıcılığın en fazla azaldığı evredir. Erikson’un psiko-sosyal gelişim kuramına bakacak olursak; 5-9 yaş girişimciliğe karşı suçluluk duyma ve başarıya karşı aşağılık duygusu dönemlerine denk gelmektedir. Toplamda 4-11 yaş arasını kapsayan bu iki evrede çocuk; sırasıyla kendi kabiliyet ve yeteneğinin farkına varır, okul dönemiyle birlikte de bu yeteneklerini geliştirmeye çalışırlar.
Erikson’a göre eğer bir evreyi sağlıklı bir şekilde atlatamazsanız sonraki evrelerde bunun etkisini görür ve bu evrelerin de tehlikeye girmesine neden olabiliriz. Fakat Freud‘un aksine Erikson, bir evredeki sorunun sonraki evrede düzeltilebileceğini savunur. Bu evrede de eğer ebeveynler, çocuklarının yeteneklerini keşfetmelerine izin vermez, bağımsızlık girişimlerini engellerlerse çocuğa ket vurmuş olunur. Bu olumsuz değişim, sonraki dönemlerde destekle birlikte telafi edilse de çocukta yarattığı tahribat, ölene kadar içinde kalmaya devam eder.
Gerçekçi Evre
Son evre olan gerçekçi evreye ise çocuklar ancak dokuz yaş civarlarında ulaşabilir. Civarlarında diyorum çünkü her çocuk özeldir ve bireysel farklılıklar göz önünde bulundurulur. Geçirilen dönemler aynı olsa da her çocuk her dönemi aynı anda yaşamayabilir. Hayal ile gerçeği ayırt eden çocuk artık ortaya çıkardığı sanat eserlerinde gerçekçi bir yaklaşım sergiler.
Kaynakça
“The Importance of Arts and Crafts for Early Childhood Development”. Children’s Museum of Sonoma County. Web. 26.09.2024
“On the Importance of Creative Expression in Children”. RISD CE. Web. 26.09.2024
“Why picture books are crucial to child development and education”. BookTrust. Web. 26.09.2024
Yıldız, F. Ülkü ve Tülay Şener. Okul Öncesi Dönemde Yaratıcılık Eğitimi I-II. Ankara: Nobel, 2016.
