Chiaroscuro, ahşap oymacılığından resime, resimden fotoğraf ve sinemaya çeşitli aşamalarla geçiş göstermiş ve böylece uzun bir tarihsel süreçte varlığını koruyabilmiş bir sanat tekniğidir. İlk izlerinin Antik Çağ‘a kadar uzandığını öne sürenler olsa da bu tekniğin ne zaman kim tarafından ilk olarak kullanıldığını söylemek güçtür.
Chiaroscuro Tekniği Nedir?
Chiaroscuro, İtalyanca iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir terimdir. “Chiaro” ışık, “scuro” ise karanlık anlamına gelir. Sanat alanında, ışık ve gölgenin, iki boyutlu bir yüzeyde üç boyutlu bir görünüm elde edebilmek için kullanıldığı bir tekniktir. Eser içerisinde ışık ve karanlık alanlar kullanılarak kontrast alanlar oluşturulur ve dramatik bir efekt elde edilir.
Chiaroscuronun Ortaya Çıkışı
Chiaroscuro tekniğinin ilk ne zaman, kim tarafından kullanıldığı ve isimlendirildiği bilinmese de bahsedildiği bilinen en eski kaynak Jackson of Battersea‘nın 1756 yılında yayımlanan “İşletme ve Baskı Sanatı’nda Chiaroscuronun İcadı” isimli makalesidir. Döneminde böyle bir makalenin yayımlanması isimlendirmesinin de çok daha önceki yıllara dayandığını gösterir. Jackson’a göre chiaroscuronun kökeni ahşap oymacılığı, işleme ve baskı sanatına dayanır. Buna göre tekniğin kökenlerinin Orta Çağ sonlarında ve Rönesans öncesi yaşamış Alman, Flaman ve İtalyan sanatçılara dayandığı söylenebilir.
Tekniğin kullanımını daha eskiye dayandıranlar da vardır. Tarihçi Plutarkhos‘un bir anlatımından chiaroscuroyu ilk kullananın Atinalı Apollodorus olduğu iddia edilir. Anlatıma göre Apollodorus ışığın azalıp gölgenin ortaya çıkmasını, MÖ 408 yılında keşfeder. Aynı yıl düzenlenen olimpiyatlarda ışık ve gölge oyunlarıyla gösteriler yapılır. Fakat bu anlatımı destekleyecek bir veri yoktur.
Chiaroscuro’nun Ahşap Oymacılığı ve Baskı Tekniklerinde Kullanımı
Resim sanatında zirveye çıkan chiaroscuro tekniğini anlamak için ahşap oymacılığındaki kullanına göz atmak gerekir. Ahşap bloklarla baskı tekniği, 8. yüzyılda Japonya’da bilinen bir uygulamaydı. Avrupa’da ortaya çıkışı 1400’lü yıllarda olmuştur. İlk başlarda kitap süslemeleri ve illüstrasyonlarda tercih edilen ahşap baskı, sonraki süreçlerde resim reprodüksiyonları ve mimari süslemelerde kullanılmıştır.
Ahşap oymacılığı ve baskıda chiaroscuro, boyama esnasında üç ton kullanılarak üç boyuta yakın bir görünüm elde etme amacıyla kullanılmaya başlanır. Alman sanatçı Albrecht Dürer‘in “Aslan Terbiye Eden Adam” isimli eseri ahşap baskıda chiaroscuronun kullanımına iyi bir örnektir.
Eserinde siyah ve beyazı kullanarak, ışık ve gölge arasında geçişler elde ederek üç boyut hissi uyandıran bir görsel elde etmiştir.
Resim Sanatında Chiaroscuro
Chiaroscuronun ilk örnekleri, ahşap oymacılığı ve baskı tekniklerinin kitaplarda kullanılması sayesinde Avrupa’da yayılmıştır. Özellikle İtalya’da yayılışı, Rönesans döneminde resim sanatında kullanılmasını sağlamıştır.
Orta Çağ sanatında ışığın kullanımı eserde ilahi bir etki yaratmak amacıyla kullanılmaya başlanır. Altın yaldız kullanımıyla sembolik olarak Tanrı’dan gelen yansımalar elde edilmek istenmiştir. Tek bir kaynaktan süzülen ışık, azizlerin ve meleklerin üzerine düşerek ilahi bir görünüm elde edilmek istenir.
Rönesans sanatında ışık artık konuya hizmet etmeye başlar. Chiaroscuro’nun Orta Çağ geleneğinden Rönesans İtalya’sına geçişi 15. yüzyıl sonlarında gerçekleşir. Resim sanatında İtalya’da, Leonardo Da Vinci ile başlayan ve Caravaggio ile zirveye ulaşan chiaroscuro tekniğini daha erken dönemde kullanan iki ressam göze çarpar: Alman Albrecht Dürer ve Flaman Jan van Eyck.
Dürer ahşap baskılarının yanı sıra resim çalışmalarıyla da bilinir. Özellikle otoportre yapmaktan çekinilen bir dönemde otoportrelerinde chiaroscuroyu kullanmıştır.
Çoğu ressam çalıştığı portrede kendini resmettiğini gizlerken, Dürer resminin içine “Ben Nuremburg’tan Albrecht Dürer, 28 yaşında kendimi bu solmaz, kalıcı renklerle resmettim.” metnini işlemiştir. Bu otoportresinde kendinden emin bir ifadeyle resme bakanın gözlerinin içine bakar. Bu bakış resimlerde o dönem için nadirdir. Uzun saçları ve duruşuyla da İsa’yı andırır.
Jan van Eyck ise 1438 yılında “Türbanlı Adam” portresinde sonradan anlaşılmasıyla aslında kendini resmetmiş fakat bunu gizlemiştir.
.jpg "Türbanlı Adam - Söylenti Dergi")
Chiaroscuro tekniğini kullandığı bu resminde gözler bir yansıma aracı olarak kullanılmıştır. Leonardo Da Vinci resimlerinde daha çok çizgileri ve sınırları dumansı bir görünüme sokan sfumato tekniğini kullanmasıyla bilinir. Fakat chiaroscuroyu da kullanmıştır.
Da Vinci’nin “Leonardo’nun Defterleri” adıyla günümüze ulaşan çalışmalarında, chiaroscuro ile bağlantılı olan ışık ve gölgeyle ilgili bilimsel tespitler yer alır. Da Vinci’ye göre ışık karanlığı kovar, gölge ise ışığın engellenmesidir.
Bu çiziminde bir cismin ışığı nasıl aldığı ve gölge oluşumunu gösterir ve adeta chiaroscuronun temelinde olan optik ve matematiksel biçimini ifade eder. Da Vinci’nin bu ve benzer çalışmaları 1500’lü yılların sonlarına doğru olgunlaşacak olan chiaroscuro tekniği için bilimsel bir zemin oluşturacaktır.
16. yüzyılda zirvesini yaşayan chiaroscuro tekniğinin şüphesiz en önemli ressamı Michelangelo Merisi da Caravaggio‘dur. Soyadını 1571’de doğduğu Caravaggio kasabasından almıştır. 20’li yaşlarına kadar olan gençlik yılları pek bilinmemektedir. Fakat Roma yıllarında gösterdiği yükseliş, öncesinde edinilmiş bir tecrübenin varlığını gösterir. Eserlerinde chiaroscuroyu ustaca kullanması Caravaggio’nun bu ışık üslubunun babası olarak anılmasına neden olmuştur.
Caravaggio’nun atölyesinde ışık ve etkileri hakkında deneyler yaptığı bilinir. Simsiyah boyanmış bir duvarın önünde, yüksek bir açıdan tek bir ışık kaynağı modelin veya nesnenin üzerine vurur. Model ve nesne haricinde kalanlar gölgede kalır. Bu sayede ışık ve gölge arasında güçlü bir kontrast sağlanır. Atölyesinde kurduğu bu ortam gölge kutusu (camera ombrosa) olarak isimlendirilir. Resimlerinde bu alacakaranlık atmosferini chiaroscuro tekniği ile ruhani bir karanlığa dönüştürür.
Caravaggio’nun dini içerikli tabloları arasında “İsa’nın Götürülüşü” önemli bir yere sahiptir. Judas’ın İsa’yı ihbar etmesi sonrasında Romalı askerlerin İsa’yı tutuklama anı resmedilmiştir. Romalı askerlerin gece içinde ışık vurmasıyla parıldayan zırhları Caravaggio’nun dönemine aittir. Resimlerinde zamansal oynamalar yapmasıyla bilinir. Resimde sonsuz siyah bir fon üzerine yerleştirilmiş figürler üzerine tek bir kaynaktan ışık yansır. İsa’nın kabullenmiş yüzünde kapalı gözlerinin çukurları gölgede kalır. Bu gölgeler eserde dramatik bir etki bırakır.
Chiaroscuro tekniğini etkin bir şekilde kullanan bir diğer ressam Rembrandt‘tır. Amsterdam’a yerleşmesinin ardından özellikle portre sanatı konusunda adından söz ettirir. Rembrandt hayatı boyunca çizdiği otoportrelerle kendisinin görsel bir kronolojisini sunar. Kullandığı chiaroscuro tekniğiyle kendi iç dünyasını yansıtır.
Karısı ve kendisini resmettiği “Rembrandt ve Saskia, Savurgan Oğul” isimli eserinde neşeli günlerinin hatırına fon çok koyu değildir. Işık en yoğun olarak çok sevgili karısı Saskia’nın üzerindedir.
Ressamın yaşlılık döneminde yaptığı otoportresinde daha keskin chiaroscuro kullanımı söz konusudur. Yaşadığı acılar, siyah fon önündeki Rembrandt’ın yüzünden anlaşılmaktadır. Rembrandt’ın chiaroscurodaki olgunlaşması kendisinden sonraki sanatçılarda da varlığını sürdürür.
Fotoğraf ve Sinemada Chiaroscuro
Chiaroscuro resim sanatındaki yükselişinin ardından fotoğraf, sinema ve çağdaş sanatı da etkilemiştir. Fotoğraf ve sinema sanatında gölge ve ışık kullanımı, hem esere estetik değer hem de boyut kazandırması nedeniyle önem kazanır. Fotoğraf sanatında siluet ve portre çalışmalarının temelini chiaroscuro tekniği oluşturur.
Sinema sanatı alanında ilk kullanımı 1920 yılında çekilen, gizem/korku türündeki “Dr. Caligari’nin Muayenehanesi” filmi ile olmuştur. Sessiz sinema olarak siyah beyaz kaydedilen film, sanat alanında kült bir eser olarak kabul edilir.
Günümüz filmlerinde de chiaroscuro tekniği yer bulmaya devam eder. “Casino Royale” filmi buna örnek verilebilir.
Kaynak
Dam, Şira. “Işığın Bilgeliği Sergisi-Fırça Darbelerinden Soyut Bir Estetik Dile”. Narmanlı Sanat. 10 Mayıs 2022. https://narmanlisanat.com/isigin-bilgeligi-sergisi-firca-darbelerinden-soyut-bir-estetik-dile/. Erişim Tarihi:19-20 Ağustos 2023.
“Chiaroscuro Tekniği Nedir?”. Lumos Ajans. 17 Ocak 2022. https://www.lumosajans.com/chiaroscuro-teknigi-nedir/. Erişim Tarihi:19-20 Ağustos 2023.
Günay, Elif Buse. “Chiaroscuro Tekniği”. Shootbetter. 28 Haziran 2021. https://shootbetter.net/incelemeler/isik/chiaroscuro-teknigi/. Erişim Tarihi:19-20 Ağustos 2023.
Kahyaoğlu, Aybar Bora. “Resim Sanatında Kullanılan Chiaroscuro Işık Tekniğinin Sinemada Görsel Dile Katkısı“. Sanatta Yeterlilik Tezi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
