Magna Carta Libertatum, dilimizde Büyük (Özgürlük) Fermanı anlamına gelmektedir. İngiltere’nin dönüm noktalarından biri olan Magna Carta, gücünü tanrıdan alan kral ve güçlenen merkeziyetçi yönetimden zarar gören lortların mücadelesiyle ortaya çıkmıştır.
Bu anlaşma dünya tarihi adına ilk yazılı anayasal metni olma özelliğini taşımaktadır. Magna Carta’nın kabul süreci ve hayata geçirilmesi hiç de kolay olmamış, çok sayıda can kaybına sebep olmuştur. 13. yüzyıl İngiltere’sinin üç güç unsuru olan tanrının yeryüzündeki temsilcisi kral, krallar kralı papa ve toprakla paranın sahibi baronlar arasında yaşanan güç savaşı, insanlığın geleceğini şekillendirecek bir hikâyenin doğmasını sağlamıştır.
Magna Carta Libertatum’a Giden Yol I: Fransa’nın Hükmü
Magna Carta’ya giden yolun başlangıcı 1066’ya kadar dayanır. Her şey Ocak 1066’da Wessex’in son Anglosakson Hanedanı olan Kral (İtirafçı) Edward’ın ölümüyle başlamıştır. Kralın varis olarak bırakabileceği bir çocuğu olmadığından başlayan veraset savaşı, başta kralın akrabası olan Normandiya Dükü William ile bir diğer akrabası Wessex Kontu Harold arasında kıran kırana bir mücadeleyken; sonrasında Norveç Kralı Harald’ın dahil olmasıyla işlerin iyice karıştığı bir savaşa evrilmiştir. Bu durum İngiltere’nin kısa bir süreliğine de olsa üç kral tarafından yönetilmesine sebep olmuştur.
14 Ekim 1066’da Hastings Muharebesi‘nde William’ın Harold Godwinson’u mağlup etmesiyle İngiltere’nin fetih süreci başlamıştır. Normanların İngiltere’yi tamamen işgal etmesiyle sonuçlanan bu sürecin devamında İngiltere; siyasi, ekonomik, askeri, kültürel ve dini açıdan Normanlaştırmaya başlanmıştır.
Kral William, 9 Eylül 1087’de öldüğünde krallık üç oğluna kalmıştır. Kral, iki krallığa sahip olduğundan Normandiya’yı büyük oğlu Robert’a, İngiltere’yi ise ortanca oğlu olan William’a bırakmıştır ancak kardeşler arasında taht mücadelesi başlamıştır. Robert, ağabeyi ile girdiği taht kavgasında başarılı olamayacağını anlayınca Normandiya’daki haklarından da vazgeçerek I. Haçlı Seferlerine katılmak için bölgeden ayrılmıştır.
II. William, 2 Ağustos 1100 tarihinde ani ölümüyle krallığın başına en küçükleri olan Henry geçmiştir. Robert, haberi alır almaz kutsal topraklardan geri dönmüş ve İngiltere’yi ele geçirmek için kardeşiyle mücadeleye girişmiştir. Kral Henry, 1106’da Tinchebray Savaşı‘nda ağabeyini yenmiş ve İngiltere ile Normandiya’yı tek bir yönetim altında birleştirmiştir.
Magna Carta Libertatum’a Giden Yol II: Sonun Başlangıcı
1154’te annesinin kuzeni Stephe’nin ölmesiyle tahta II. Henry çıkmıştır. Yeni kral, kendisinden önceki dönemde güçlenen baronların gücünü kırmış hatta güçlerini kırmak için maddi taşınmazlarına bile el koymuştur. Sonrasında kral kiliseyi hedef almış ve Constitutions of Clarendon yasasını çıkararak kilisenin yetkilerini kısıtlamaya çalışmıştır. Bu politikalar neticesinde II. Henry dönemi merkeziyetçi yönetimin doruk noktası olmuştur.
II. Henry ardından yönetime gelen Aslan Yürekli Richard’ın hükümdarlığı kısa sürmüş ancak bu süreçte başta III. Haçlı Seferleri olmak üzere birçok savaşın ağır maliyetini vergilerle lortlara yüklemiştir. Kral, 6 Nisan 1199’da Fransa’da katıldığı bir kale kuşatması sırasında düşman okuyla ölmüştür. Aslan, karınca tarafından avlanınca sonun başlangıcı diye nitelendirilebilecek (Yurtsuz) John dönemi başlamıştır.
Kral John’un İngiliz tarihine adını yazdıran başarısız politikaları, elindeki gücün bölünmesine yol açmıştır. Doyumsuzluğun ve gücün sınırlarını zorlamaktan çekinmeyen kral, zenginliğine zenginlik katmak için toprak ve gümrük vergileri, askerlik bedelleri gibi yaptırımları her geçen gün arttırmış; bu politikası lortların ve tebaasının tepkilerine neden olmuştur.
Kiliseyle karşı karşıya gelen kral, Canterbury başpsikoposunun seçimine karışmak istemiştir. Canterbury keşişleri ise kendi içlerinde başpiskopos seçerek krala karşı durmaya çalışmışlardır. Ancak Papa III. Innocent her iki adayı reddederek başpiskopos olarak Stephen Langton‘u atamıştır. Kral bu atamaya karşı çıkınca 1209 yılında Papa, kralı aforoz etmiştir. Ayrıca Papa İngiltere’deki Katolik kiliselerini kapatınca halkın tepkilerini krala yöneltmiştir ve kral, Papa’nın isteklerine boyun eğmek mecburiyetinde kalmıştır.
Kral John’a karşı sabırları taşıran asıl olaysa Fransız Kral Philip Augustus’un Fransa’daki İngiliz topraklarına el koymasıyla başlamıştır. Bu durumdan rahatsız olan derebeyleri, kraldan yardım istemiştir. Kral, isteğe 8 yıl sonra cevap verir ve başta Normandiya olmak üzere kaybettikleri yerleri almak vaadiyle vergileri artırmıştır. Kral, 1214’te Bouvines Savaşı‘nda ağır yenilgi alınca baronların sabrı taşmıştır.
Magna Carta Libertatum’un Ayak Sesleri: Vadedilen Söz
11 ve 12. yüzyıl Avrupa’sında derebeyleri eski gücünü kaybetmekte ve merkezi otorite güçlenmekteydi; bu yüzyıllara kadar krallar, güçlerini baronlara dayatamamıştır. Ancak Avrupa kıtasında Viking, Müslüman ve Macar istilalarının sona ermesiyle bir güven ortamı oluşmuştur. Akabinde nüfus artışının görülmesi kilise ve krallığın merkezileşme yoluna gitmesine neden olmuştur. Bu şekilde ulus devletlerin oluşma süreci 12. yüzyıl ile başlamıştır. Beraberinde merkezi sistem dayatması eski sistemin nimetlerinden yararlananları rahatsız etmiştir.
Avrupa’nın güçlenen merkeziyetçi anlayışı, Kral William’ın torunlarının yönetiminde İngiltere’ye de hâkim olmaya başlamıştır. Ayrıca kralla İngiltere’ye gelen Norman lortlarının yerli halktan kişilerle evlenmesiyle kaynaşmaları, İngiliz örfüne dayanan yönetim anlayışında değişikliklere yol açmıştır. Bu değişiklikler yeni Norman yöneticilerinin tarzıyla Anglo-Sakson ve Normandiya’daki yöneticilerinin tarzlarının birleşmesi sonucu 1199 senesi itibarıyla Avrupa’nın gördüğü en güçlü monarşiyi ortaya çıkarmıştır.
I. Henry ardından İngiliz krallar; Londra’dan hukuk düzenini yönetmek, kilisenin atamalarına müdahil olmak gibi alışkanlıklar geliştirmiştir. Bu, baronları rahatsız etmiş ve Kral I. Henry; baronların haklarını, hukuklarını gözeteceğine ve geleneksel hukuk sistemine sadık davranacağına dair söz vermiştir.
Magna Carta Libertatum’un Doğuşu: Hakların Talebi
Ocak 1215’te lortlar, verilen sözü hatırlatırcasına bir talepler bildirisini Yurtsuz John‘a iletmişlerdir. Kral, bildiri üzerine asilerin mallarına el koyarak cezalandırma yoluna gitmiştir. Ancak lortlar ve Papa’nın birleşmesiyle askeri bir birlik kurulmuş ve Stanford’da başlayan ayaklanmalarla önemli şehirler ele geçirilmiştir. 17 Ağustos’ta Londra’nın alınması, Kral John’un güçsüzlüğünü kabul etmesine ve lortlarla uzlaşmaya itmiştir. Netice olarak yirmi beş lort tarafından 63 madde olarak hazırlanan Magna Carta Libertatum; 1215’te Runny çayırlığında İngiltere Kralı Yurtsuz John, lortlar ve III. Innocent tarafından imzalanmıştır.
Anlaşmanın 61. maddesi gibi kral hükmünü sınırlayan detaylardan dolayı Kral John, lortların Londra’dan ayrılmasının ardından anlaşmayı tanımadığını ilan etmiştir. Anlaşmanın yok hükmüne geçmesi İngiltere’yi I.Lortlar Savaşına sokmuştur. Papa bu durum karşısında kralın yanında durmuş, kralın itibarına leke sürdüğü gerekçesiyle lortların itirazlarını kabul etmemiştir.
İngiltere’de iç savaş sürerken 18 Ekim 1216’da Yurtsuz John dizanteriden dolayı ölmüş ve savaşın seyri değişmiştir. Aynı yıl Papa III. Innocent da ölünce sözleşmenin şartlarını kabul edip etmemek tamamen yeni aktörlerin kararına kalmıştır.
Kralın ölümünün ardından tahta 56 yıl hüküm sürecek olan 9 yaşındaki oğlu III. Henry çıkmıştır. Anlaşma, 1217 yılında yeni kralın temsilcileri aracılığıyla 61. madde gibi sorunlu maddelerin çıkarılmasıyla kral tarafından imzalanmıştır. Kral Henry’nin 1225’te 18 yaşında bizzat kendisi tarafından revize edilmesiyle de 37 maddelik son halini alır. III. Henry öldüğünde ise uzun hükümdarlığı sonucunda Magna Carta, bir daha ayrılmamak üzere İngiliz sistemine entegre olur. V. Henry‘e kadar tam 44 kez onaylanan anlaşma artık İngiltere’nin ayrılmaz bir parçasıdır.
Magna Carta Libertatum’dan Kalan Miras ve Anlaşmanın Önemi Üzerine
2015 yılında İngiltere’de 800. yılı kutlanan Magna Carta, 150 yıllık kral-lort anlaşmazlığı sonucu aristokratik hakların güvence altına alınması olarak görülese de zamanla bu anlaşma tüm insanlığın toplumsal yaşamını teminat altına alan yazılı hakların atası konumuna gelmiştir. İmzalandığı ilk yıllarda vatandaşların haklarını belirlemekten ziyade toplumun güçleri arasında denge kurmasıyla kalmamış, büyük yeniliklerin de öncülüğünü yapmıştır.
Magna Carta ile gelen yeniliklerden ilki; kralın gücüne sınırlama getirilmesi ve hukukun üstünlüğünü 39 ile 40. maddeler gibi beyanatlarla temele oturtulmasıdır. Bu maddeler Amerikan Anayasası ve Bildirgesi‘nin, İngiliz Hukuku ile parlamenter sisteminin ve 1688 İngiliz Devrimi‘nin temellerini oluşturmuştur. Bu anlaşmayla hukuka aykırı olarak göz altına alınmayı önleyen Habeas Corpus ilkesi ortaya çıkmıştır.
Anlaşmanın bir diğer hukuki kazanımı, halkın jüri olarak yargılama hakkı kazanmasıdır. Ayrıca İngiliz kilisesine bağımsız bir biçimde seçim yapabilme hürriyeti tanınmıştır. Bir diğer nokta ise Londra’nın ticari ve idadi açıdan öz yönetime bırakılmasıdır. Böylece şehrin kendine ait bir belediye meclisinin olması, belediye başkanını seçmesi ve yönetim hakkı olması ilgili maddelerce sağlanmıştır.
Anlaşmanın geriye kalanıysa Orta Çağ İngiltere’sinin ticari, mülki ve toplumsal ilişkilerinin yer aldığı maddelerdir. Bu maddelerden günümüze yalnızca 3 madde kalmıştır. Geriye kalan maddeler ya değişime uğramış ya da yenilikler karşısında istenilenleri karşılayamayınca kaldırılmıştır.
Magna Carta’nın 1215 yılında Kral John tarafından imzalanan orijinal nüshası kayıp olsa da 4 kopyası günümüze kadar ulaşabilmiştir. Günümüz hukuk sisteminin temelini oluşturan, demokrasinin gelişmesinin yolunu açan, modern insanlığa mevcut haklarını kazandıran, günümüz siyasi sistemin temeli ve dünya çapında özgürlüğün sembolü olan bu anlaşma; Thomas Jefferson’dan Mahatma Gandhi’ye, yüzyıllar boyunca insanlığa ilham vermiş ve vermeye devam etmektedir.
Kaynakça
- Dr. Fatih Durgun ile Magna Carta KTS #58. Haz. Kültür Tarihi. 3 Temmuz 2017. Youtube.
- Karaimamoğlu, Tolgahan. «Norman Fethi’nden Magna Carta’ya: İngiltere’de Kralların Ölümlerinin Siyasi Sonuçları.» Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20.3 (2022): 113-124.
- Tarihin akışını değiştiren hareketler – MAGNA CARTA. Haz. GV Medya & Araştırma. 25 Nisan 2022. Youtube.
- What is Magna Carta? Haz. The British Library. 10 Mart 2015. Youtube.
