Hitit Uygarlığı, M.Ö. 17. ve 12. yüzyıllar arasında Anadolu’da devlet kurmuş ilk toplumdur. M.Ö. 2000’li yıllarda Kafkaslardan göç ederek Anadolu’ya gelmiş Kızılırmak çevresine yerleşmiştir. Başkenti Hattuşaş olan merkez bir yönetim altında zamanla genişleyerek birçok şehri ve bölgeyi kontrol altına almıştır. M.Ö. 1450 yıllarda ise imparatorluk haline gelmiştir.
Hititler hakkında bilgi almamızı, daha yakından tanımamızı sağlayan en büyük kaynaklar; çivi yazılı tablet arşivine sahip olmalarıdır. Bu arşiv birçok konu başlığı ve bilgileri içermektedir. Dini inançlar ve devlet yönetimi arşivin önemli kısmını oluşturmaktadır. Aynı zamanda Hititler ve Mısır devleti arasında dünyanın ilk yazılı anlaşması olan Kadeş Barış Antlaşması imzalanmıştır.
Hitit Mitolojisi
Hitit mitolojisi, çok tanrılı bir dinden oluşmaktadır. Hitit mitolojisinde tanrılar insanlar gibidir. Dış görünüşleri, ihtiyaçları ve ruhani duyguları vardır. İnsanları onları unutmaz ve iyi davranırlarsa tanrılar onlara iyilik verir, ihmal eder tanrılarını unuturlarsa, tanrılar onlara arkasını çevirir ve bütün doğa olayları bundan etkilenirdi. Bu yüzden doğa unsurlarına özel tanrıları bulunmaktaydı. Tanrıların gönlünü almak için tapınaklarda onlara sunaklar hazırlar kurbanlar verirlerdi. Hititlerin tabletlerinde insanlar ve tanrılar kıyaslanmış bu bey-hizmetli ilişkisine benzetilmiştir.
Hitit mitolojisinin baş tanrısı Fırtına Tanrısı olan Teşup’tur. Evreni yaratan düzeni oluşturup koruyan odur. Hitit mitolojisi birçok mitostan esinlenmiştir. Bunlar; Mezopotamya kaynakları, Hattit ve Hurri mitolojileridir. Hitit Mitolojisi, Hitit İmparatorluğu’nun inançlarını, bu inançların hayatlarını etkileyişini tanrı ve tanrıçalarını içeren bir mitoloji kültürüdür.
Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra, Hitit mitolojisi inanç bakımından unutulmuştur. Ancak, zamanla yapılan arkeolojik kazılarla yazılı kaynakların bulunmasıyla Hitit mitolojisi hakkında bilgi elde edinilmiştir. Bu arkeolojik kazılarda bulunan çivi tabletler sayesinde tarihlerine, yönetim biçimlerine, hükümetle ilgili kayıtlarına, ve dini inançlarına karşı bir fikir oluşturmamızı sağlar. M.Ö. 17. yy.dan kalma tapınaklar ve türbeler sahip oldukları dinlere karşı kanıt ve bilgi niteliği taşımaktadır.
Hitit Mitolojisinde Tanrı ve Tanrıçalar
Hitit halkı yerel merkezlerinde ayinler düzenledikleri birçok tanrı ve tanrıça vardı. Çok tanrılı inanışa sahip olarak bilinen Hititler, bulunan ve çevrilen tabletlerde altı yüzden fazla tanrı ve tanrıçanın ismi geçmektedir. Önemli görülen tanrı ve tanrıçalar şunlardır:
Teşup (Fırtına ve Gökyüzü Tanrısı)
Hitit mitolojisinde Teşup, her şeyin yaratıcısı Fırtına Tanrısıdır. Öfke, kızgınlık ve hiddet içerisinde kaybolup karanlık toprağa giden Teşup, Güneş Tanrıçasının yardımı ile geri getirilir. Gökyüzü Tanrısının eşi Hepat’tır. Oğullarından Şarruma ise Nerik şehrinin Fırtına Tanrısı’dır. Fırtına Tanrısı elinde kudretli bir asa tutar. Bunun yanı sıra Teşup’un savaşı ve zaferi simgelediği de söylenir.
Anu
Mezopotamya kökenli tanrıdır. Fırtına Tanrısı Teşup’un babası ve tanrıların ikincisi olarak çivi tabletlerde geçer. Tanrı Alalu gökyüzünde kral olduğu zamanlarda Anu ona sâki (mecliste su veya içki kadehi sunan kişi) olarak hizmet etmiştir. Alalu’yu tahtan indirdikten sonra yer altına göndermiştir. Dokuz yıl boyunca gökyüzü tahtına oturmuştur. Yeni sâki Kumarbi olmuştur. Anu ve Kumarbi birbirine savaş açtıkları zaman Kumarbi, Anu’nun peşine düşmüş, Anu’nun cinsel organını ısırmış ve bunun sonucunda Aranzah doğmuştur.
Ereş.Ki.Gal
Bazen adaletin temsilcisi bazen ise bütün tanrıların tanrısı olarak geçen Ereş.Ki.Gal, Fırtına Tanrısı Teşup’un annesidir. Güneş Tanrısı olan Ereş.Ki.Gal anlaşma metinlerinde ismi sıkça rastlanan tanrıçadır. Fırtına tanrısının yeraltından geri getirilmesi konusunda da önemli rol oynar.
Hepat
Fırtına tanrısının yani Teşup’un eşidir aynı zamanda tanrıların kraliçesi olarak da geçmektedir. Kutsal hayvanı aslandır ve genellikle aslan üzerinde betimlenir.
Telipinu
Fırtına Tanrısı Teşup’un ilk çocuğudur. Tarım Tanrısı olan Telipinu; ürünü yetiştirmek, tohum ekmek, sulamak, tarlaları sürmek, ve hasat gibi eylemleri kontrol eder. Çoğu efsanenin baş kahramanıdır.
Alalu
Mezopotamya kökenli tanrılardan biridir. İlk zamanlardan beri gökyüzünde yaşayan kral tanrıdır. Gökyüzünde dokuz yıl boyunca hüküm sürmüştür.
Aranzah
Anu ve Kumarbi’nin çocuğudur. Fırtına Tanrısı Teşup’un ve Taşmişu’nun erkek kardeşidir. Hurri kökenli bir tanrı olduğu düşünülen Aranzah, Hurri mitolojisinde Dicle Nehrine atfedilen ve adına kurbanlar kesilen tanrıdır.
Aştapi (Savaş Tanrısı)
Hurri ve Hitit mitolojisinde adı geçen Savaş Tanrısı’dır. Arkeolojik kazılarda bulunan metinlerin çoğunda adı geçmesine rağmen Hitit Mitolojisinde, kendine atfedilen rolü ve sembolü tam olarak belirlenememiştir. Birçok dilde karşılığı bulunan Aştapi’nin Hattice mitolojisinde “Ülkenin Kralı” anlamına gelen Wurunkatte, Sümerlilerde ise Zababa’dır.
EA
Çivili tabletlerin muhafızıdır. Hitit Uygarlığı belgelerinde ismi geçmesede MÖ 14. Yüzyıl siyasi antlaşmalarında ismi sıkça görülür. Bereketi temsil eden bu tanrı, Hurri mitolojisinde Bilgeliğin Kralı olarak ismi geçer. EA veziri İzzummi ve karısı ise Damkina’dır.
Kamrusepa
Büyünün, şifanın ve tıbbın tanrıçasıdır. Hitit mitolojisinde taş tabletin üzerine yazdığı ateş büyüsü ile insanları iyileştirdiği ve hayata bağladığı yazmaktadır.
Kumarbi
Bitki Tanrısıdır. Hurri mitolojisinde geçmektedir. Bilge bir kral olarak nitelendirilir. Tanrılar arasında üçüncü tanrı olarak Tanrıların babası olarak anılmaktadır. Kumarbi, elinde bir asa taşır.
Kaşku
Ay Tanrısıdır. Eski dönem mitolojide Baş Tanrıdır. Hurri mitolojisinde de görülen bu tanrıçanın yerel merkezi Kargamış’tır.
Inara
Hatti kökenli mitlerde görülen Inara, vahşi hayvanların tanrıçasıdır. Fırtına tanrısı Teşup’un kızıdır. Hitit mitolojisi mitlerinde de sıkça görülür.
Lama
Sembolü geyik olan Lama, Kırların Tanrısı olarak kaynaklarda geçer.
Upelluri
Yunan Mitolojisinde Atlas’la benzerlik göstermektedir. Hurri mitolojisinde geçen dev tanrı yeraltında oturmaktadır ve omuzların yeryüzü ve gökyüzünü taşımaktadır.
Kaynakça
•Karauğuz, Güngör. Hitit Mitolojisi. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2019.
•Ünal, Ahmet. Hititler ve Eski Anadolu Halklarında Mit, Efsane, Destan ve Masallar. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2020.
