Cumhuriyet‘in 100.yılında değinilmesi gereken en önemli milli ögelerden biri de zeybek dansıdır. Halk oyunları, ait olduğu toplumun izlerini taşır. Bir olayı, üzüntüyü veya sevinci yansıtırlar. Zeybek de bunlardan adını en çok duyduklarımız arasında yer alır.
Zeybeğin halkını koruyan yiğit tasviri, zeybeğin oyun görünümlerinde görebiliriz. Aynı zamanda el hareketleri, bacak hareketleri, vücut hareketleri ve çığlıkların hepsi farklı anlamlara sahiptir.
Zeybeğin Tarihi
16. yüzyılda Ege kıyılarında yaşayan Zeybekler, Osmanlı İmparatorluğu’nun idari, ekonomik ve sosyal açıdan iflas ettiği dönemde küçük direniş grupları olarak kendilerini göstermeye başlamışlardır. Böylece Zeybek oyununun ilk temelleri Batı Anadolu bölgesinde atılmıştır. Cesaret ve gücü simgeleyen dans, Batı Anadolu’da günümüzde farklı melodilerle devam etmektedir.
Zeybek oyununun günümüzde pek çok çeşidi bulunmaktadır. En meşhur zeybek türleri şunlardır: teke zeybek, kıvrak zeybek, avşar zeybek ve ağır zeybek. Pek çok halk oyunu gibi zeybekte de yöresel kostümler yer alır. Anadolu‘yu yansıtan işlemeli çoraplar, kuşaklar, eşarplar ve kemerler giyilirdi. Şalvar ise diz boyu giyilse de giyimi bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir.
Zeybek kelimesinin kökeni sağbek kelimesine dayanmaktadır. Sağbek ise koruyucu demektir. Zeybek soyunun Ege kıyılarında yaşadığı ve Orta Asya‘dan geldiği düşünülmektedir. Devletin sosyal düzeninin bozulduğu ve sosyal adaletsizliklerin arttığı Osmanlı döneminde, çete tarzı bir yaşam tarzı benimseyerek devlete direnmek için küçük gruplar oluşturulmuştur. Bu grupların kültürel bağlamda iki farklı türü bulunmaktadır.
Birinci grup, geçimini sağlamak için hırsızlık yapan ve yolları kapatan bir grup insanken diğer grup ise sosyal adaletsizliğe isyan eden ve kendi içinde bir adalet sistemi oluşturan bir grup insandır. Zeybekler önce Osmanlı’nın kolluk kuvvetlerine, ardından Kurtuluş Savaşı sırasında işgalci güçlere karşı savaşarak vatanlarını kurtarmaya katkıda bulunmuşlardır. Verdikleri destek sayesinde toplumda yankı oluşturmuşlardır, halk tarafından kahraman ilan edilmişlerdir.
Zeybek başlangıçta sadece erkeklere yönelik bir oyun olarak ortaya çıkmıştır. Beden Eğitimi öğretmeni Selim Sırrı Tarcan, 1910’lu yıllarda yaptığı çalışmalarla Zeybek oyununu yeniden düzenlemiştir. Kız ve erkek çocukların birlikte çaldığı “Sarı Zeybek” adlı türkünün ritmini ve müziğini Zeybek için seçmiştir. Okullarda yeniden yorumladığı zeybek oyununu öğretmiş ve 1925 yılında İzmir‘de bir öğrenciyle ilk kez Mustafa Kemal Atatürk’ün huzurunda zeybek oynamıştır.
Mustafa Kemal Atatürk, Selim Sırrı Tarcan’ın öğrencileriyle birlikte sergilediği zeybek oyununu çok sevmiştir ve yaygınlaşmasını modernleşme yolunda önemli bir adım olarak değerlendirmiştir. Zeybek bu sayede günümüze kadar gelmiş ve özel günlerin önemli etkinlikleri arasında yerini korumuştur.
Zeybek ve Cumhuriyet
Zeybek olgusu, sembolik içeriğinin yanı sıra, kültürel kimliğin insanların zihnindeki ifadesini de aktarmaktadır. Böylece Zeybek kültürüne özgü bazı örf ve adetler bu bölge insanı tarafından sürdürülmektedir. Zeybeklik, yerel sivil toplum kuruluşlarının düzenlediği çeşitli etkinliklerde de folklor ve turizm kültürünün bir unsuru olarak yer almaktadır. Zeybeklik geleneği günümüzde geleneksel sosyal faaliyetlerini kaybetmiştir. Ancak müzik, giyim ve dans alanlarında varlığını sürdürmektedir.
Zeybek dansı ile cumhuriyet arasındaki ilişki, cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye‘de kültürel ve ulusal kimliğin oluşma sürecinde ortaya çıkmasıdır. Bilindiği üzere 29 Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Mustafa Kemal Atatürk liderliğindeki yeni Türk hükümeti, kendisine modern bir ulusal kimlik oluşturma hedefini aklına koymuştu. Bu bağlamda Türk kültürüne ait unsurların vurgulanması ve geleneksel değerlere atıf yapılması önemli rol oynamıştır.
Bu dönemde zeybek oyunu milli kimliği öne çıkaran geleneksel unsurlardan biri haline gelmeyi başarmıştır. Zeybek dansı bağımsızlık, cesaret, özgürlük, milli gurur gibi değerleri simgeleyen bir dans olarak değerlendirilmektedir. Atatürk döneminde ve sonrasında milli bayramlarda, resmi törenlerde ve çeşitli etkinliklerde zeybek oyunları sıklıkla oynanmıştır. Günümüzde hâlâ daha 29 Ekim’i kutlarken birçok yerde zeybek oynandığına şahit oluruz.
Ayrıca dans figürlerinde de Türk milletinin tarihi ve kültürel mirasına gönderme yapan hareketler yer alıyor. Cumhuriyet döneminde zeybek oyunu gençler arasında da popüler bir oyun haline gelmiş ve okullarda öğretilmiştir. Bu, genç neslin ulusal kimliği benimsemesinin bir yolu olarak hizmet etmiştir. Zeybek oyunu Türk halk kültürünün korunmasında ve yaşatılmasında da önemli rol oynamıştır.
Bu nedenle zeybek dansı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana milli kimliğin vurgulanmasında ve geleneksel Türk kültürünün bir parçası olarak önemli bir rol oynamıştır. Cumhuriyet döneminde bu dans Türk halkının birlik ve beraberliğini simgelemiş ve milli bilincin oluşmasına katkı sağlamıştır.
Kaynakça
- Anonim. “ZEYBEK”. kulturportali. 14.07.2014, ZEYBEK | Kültür Portalı (kulturportali.gov.tr). Erişim Tarihi: 25.10.2023
- Anonim. “ZEYBEK OYUNU NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?”. egebazaar. ZEYBEK OYUNU NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR? « EgeBazaar.com | Egebeyi Tekstil A.Ş.. Erişim Tarihi: 25.10.2023
- Anonim. “Zeybeklik Kültürü”. aydinlilar. Zeybeklik Kültürü – Aydınlılar Eğitim Kültür ve Dayanışma Derneği Ankara (aydinlilar.org). Erişim Tarihi: 25.10.2023
